Развіццё асноўных інстытутаў грамадзянскага і крымінальнага права Беларусі ў XV-XVI стагоддзях
Выдавец: Прапілеі
Памер: 224с.
Мінск 2000
’ Лмтовская Метрнка. 6-я кнмга судных дел. №№ 19, 101, 294, 327 і інш.
2 Там жа. № 19.
ся цана дрэвам адпаведна іх пародзе і гаспадарчаму прызначэнню, цана шэрагу хатніх рэчаў, што дапамагала суддзям у вызначэнні памеру спагнанняў за панесеныя страты пры разглядзе канкрэтных судовых спраў.
Шматлікія судовыя дакументы XVI ст. утрымліваюць вопісы рознай маёмасці, як рухомай, так і нерухомай, з канкрэтна вызначанай цаной кожнай рэчы, знаёмяць нас з рознымі прадметамі хатняй гаспадаркі, каштоўнымі вырабамі, упрыгожаннямі для жанчын, дарагім адзеннем1. Асаблівая ўвага надаецца нерухомай маёмасці. Кошт зямельных участкаў, лясных угод дзяў і інш. залежаў ад месцазнаходжання, якасці зямлі і іншых абставін. Напрыклад, у выканаўчым судовым лісце на спагнанне маёнтка Станіслава Лазніцкага за нявыіілату доўгу Вальтэру Зыбнеру гаворыцца: «поле над речкою Лознмкн, под самым двором, моркгов шестьдесять, прутов шестьнадцать; за каждый моркг по копе грошн_.», а за ўрочышчам у Плеўжыках «сеножать прутов петнадцать, за то грошн петнадцать»2.
Што да абавязацельстваў, заснаваных на правапарушэнні, то заканадаўца адрознівае дзеянні наўмысныя і неасцярожныя. Так, у Статуце 1588 г, у адрозненне ад папярэдняга, дзе не гаварылася аб неасцярожным учыненні пажару, не толькі звяртаецца на гэта ўвага, але і рэгламентуецца вызваленне ад адказнасці таго чалавека, які «неопартностью своею або з якое нное прнгоды пожар пустмл»3. Аднак пры гэтым закон патрабаваў прынясення прысягі аб тым, што на салюй справе ўчыненне пажару было зроблена не наўмысна. У выпадку ж доказаў таго, што лясны пажар адбыўся «умысльне з вазнн одмн протмв другому», судом прызначалася выплата спагнанняў за панесеныя страты4. Наўмысны ж падпал гарадоў і дамоў заканадаўца трактуе як цяжкае крымінальнае злачынства і прызначае за яго кваліфікаваную смяротную кару «маеть бытм сам огнем спален», а прычыненая пажарам шкода кампенсавалася маёмасцю злачынца5.
Асобны артыкул у Статуце быў прысвечаны шкодзе, учыненай хатняй жывёлай. Закон пры гэтым не ўдакладняў, у чым менавіта выражаецца гэта шкода у пазбаўленні жыцця, пашкоджанні здароўя ці маёмасці, а патрабаваў толькі ад уладальніка гэтага «пса або быдла» калшенсацыі ўсёй шкоды. Толькі ў выпадку, калі жывёла чалавека «образнло» (закон не раскрывае гэтага паняцця, хутчэй за ўсё гэта азначала скалечанне), яна павінна была быць выдадзена пацярпеўшаму (р. XIII, арт. 14). Такім чынам, справа ўжо ішла аб крымінальнай адказнасці. Таксама і ў выпадку рэгламентацыі штрафной санкцыі за на1 Гл., напрыклад: АВК. Т VII. №№ 168, 174, 180, 199 і інш.
2 АВК. Т. VII. № 168. С. 414-415.
3 Статут 1588. Р. X, арт. 17.
4 Там жа.
5 Статут 1588. Р. XI, арт. 18.
ўмыснае пашкоджанне чужой маёмасці; заканадаўца фактычна ўдакладняе, што гэта крымінальнае пакаранне, бо дадае словы: «за наснлме» (р. X, арт. 15). Крымінальная санкцыя прававых норм, якія рэгламентавалі маёмасныя злачынствы, сумяшчалася з абавязкам для злачынца пакрыцця страт («шкоду оправмтн»). Статут лічыць крымінальным дзеяннем паляванне ў чужых угоддзях, аднак акрамя крымінальнай санкцыі («гвалту заплатмта дванадцать рублей грошай») гаворыць і аб пакрыцці страт за забітых жывёл па ўстаноўленай законам цане (р. X, арт. 18).
Аналагічна трактуе заканадаўца і некаторыя іншыя правапарушэнні, якія ў наш час разглядаюцца як абавязацельствы з прычынення шкоды, заснаваныя на грамадзянскім правапарушэнні: пашкоджанне мяжы чужых уладанняў (р. IX, арт. 19), пасеў і збор ураджая хлебных злакаў на чужой зямлі (р. IX, арт. 22), затапленне чужых сснажацяў і прысыпка да чужога берага плаціны (р. IX, арт. 20) і інш. Лічачы такія дзеянні насіллем і ўстанаўліваючы за іх крымінальную адказнасць (часам пасля папярэджвання), заканадаўца адначасова патрабуе пакрыцця панесеных страт або вяртання ў зыходнае становішча. Напрыклад, за пашкоджанне межаў чужых уладанняў закон патрабуе «гранмцы м межы по-первому направмтм» (р. IX, арт. 18). Пры ўсім гэтым трэба мець на ўвазе, што закон амаль нічога не гаворыць аб выпадковасці такіх правапарушэнняў і таму можна выказаць меркаванне, што пры ненаўмыснасці такіх дзеянняў наступала не крымінальная, а грамадзянска-прававая адказнасць.
Абавязацельныя праваадносіны, якія атрымалі значнае развіццё ў Статуце 1588 г., сведчаць аб актыўным прыстасаванні іх да інтэнсіўных таварна-грашовых адносін. XVI ст. характарызуецца рэфармаваннем усіх грамадскіх адносін у дзяржаве і ў першую чаргу эканалйчных. Усё гэта знайшло адлюстраванне ў статутным заканадаўстве, у тым ліку ў нормах, рэгулюючых грамадзянска-прававыя адносіны. Аб высокім узроўні развіцця граліадзянскага (і асабліва абавязацельнага) права феадальнай Беларусі XVI ст. сведчыць тое, што нормы Статута 1588 г. дзейнічалі нават у XIX ст., а ў 1830 г. яны без асаблівых змен увайшлі ў праект «Збору мясцовых законаў заходніх губерняў», які меркавалася ўключыць у збор законаў Расійскай Імперыі.
§ 8. Спадчыннае права
Пераход сукупнасці маёмасных адносін ад адной асобы пасля яе смерці да іншай асобы або асоб называецца спадчынай. Нормы спадчыннага права рэгулююць працэс пераходу маёмасці нябожчыка да яго сваякоў або да іншых асоб. У старажытнасці парадак атрыман-
ня спадчыны рэгламеіітаваўся звычаёвым правам, якое ў розных землях Беларусі мела пэўныя асаблівасці Звычаёвыя нормы дзейнічалі досыць доўгі перыяд, асабліва ў адносінах да простага насельніцтва. Напрыклад, даволі доўга існавала правіла аб наследаванні нерухомай маёмасці малодшым сынам спадчыннадаўцы, або захоўвалася права дапушчэння да спадчыны дачок у выпадку адсутнасці сыноў і г. д.
Падставамі наследавання маёмасці былі закон і завяшчанне. Першыя пісьмовыя помнікі старажытнага права Беларусі, у тым ліку і міжнародныя дагаворы (напрыклад, дагавор Полацкага, Віцебскага і Смаленскага княстваў з Рыгай і Гоцкім берагам 1229 г.) утрымлівалі нормы спадчыннага права. Аднак гэта былі асобныя іірававыя нормы, і яны не даюць поўнага ўяўлення аб сістэме і характэрных рысах усяго спадчыннага права на той час.
Першыя заканадаўчыя акты ВкЛ таксама сведчаць аб няўстойлівасці спадчынных адносін, аб няпэўнасці падстаў і характару наследавання маёмасці, аб хістанні паміж звычаёвымі нормамі і палажэннямі, запазычанымі з іншага, напрыклад рымскага, права.
Несумненна, што крыніцы рымскага права ўплывалі на спадчыннае права ВкЛ, асабліва ў перыяд складвання дзяржавы, перш за ўсё таму, што пытанні наследавання маёмасці цесна звязаны з сямейнымі адносінамі, якія знаходзіліся пад юрысдыкцыяй царквы. Узаемасувязь такіх інстытутаў феадальнага права, як сям’я і спадчына, грунтавалася на праве наследавання маёмасці той асобай, якая мела на гэта іірава на падставе ўстаноўленай законам роднасці ці на падставе законнага шлюбу. Спадчыннае права было цесна звязана са шлюбнымі адносінамі таму, што наследаванне маёмасці патрабуе пэўнай кроўнай роднасці людзей. Бліжэйшымі спадчыннікамі з’яўляюцца, як правіла, асобы, якія разам са спадчыннадаўцам складаюць сям’ю — яго дзеці, жонка і бацькі. Сямейны пачатак пакладзены ў аснову самага старажытнага права, яно ж існавала і ў звычаёвым праве Беларусі.
3 развіццём грамадскіх адносін слабелі абшчынныя сувязі і ўсё мацней дзейнічалі кроўныя сувязі людзей. Першапачаткова права спадчыны належала абмежаванаму колу сваякоў, але пазней, у сярэдневякоўі, кола спадчыннікаў пашыраецца. Старажытныя германцы і рымляне не ведалі права старшынства пры наследаванні маёмасці1. Умовы феадальнага жыцця садзейнічалі яго ўзнікненню, таму што сеньёру патрэбен быў пераемнік, здольны замяніць у службовых адносінах памёршага васала. Звычайна пераемнікам станавіўся старэйшы сын. Пры гэтым захоўвалася і права роўнага ўдзелу сыноў у спадчыне.
Інстытут спадчыны ў ВкЛ атрымаў далейшае развіццё ў агульназемскіх граматах, перш за ўсё ў граматах Ягайлы 1387 г. і Гарад1 Шершеневпч Г. Ф. Учебнмк русского гражданского права. С. 715.
зельскіх 1413 г. Шмат увагі спадчыне і асабліва маёмаснаму забеспячэнню ўдавы пасля смерці мужа надавалі граматы Казіміра 1447 г. і Аляксандра 1492 г. Менавіта гэтыя граматы зрабілі першую спробу сістэмнага абагульнення спадчынных праваадносін.
На Беларусі ў спадчынных праваадносінах панавала ідэя, што спадчыннікамі па зыходнай лініі з’яўляюцца не ўсе дзеці спадчынадаўцы, а толькі сыны або ўнукі, г. зн. асобы мужчынскага полу. Жанчыны ж уступалі ў наследства толькі пры адсутнасці мужчынскай лініі. Пры наяўнасці спадчыннікаў-мужчын яны атрымлівалі не спадчынную долю, а пэўную частку маёлласці ў якасці пасагу. Аднак паступова гэтая ідэя, заснаваная на гістарычных традыцыях, страчвае сваё значэнне. Актавы матэрыял гаворыць аб тым, што часам прызначаная дочкам у якасці пасагу маёмасць указваецца як спадчынная доля1.
Гістарычныя традыцыі знаходзілі адлюстраванне ў законе, які, не прызнаючы спадчынных правоў жанчыны, даваў мужу магчымасць маёмасна забяспечыць яе. Часцей за ўсё гэта ажыццяўлялася шляхам запісу вена або забеспячэннем магчымасці ўдаве карыстацца пажыццёва ўсёй маёмасцю мужа або яе часткай, аднак пры ўмове захавання статуса ўдавы. Увогуле, закон клапаціўся аб захаванні маёмас.ці ў мужчынскіх руках, аднак рабіў выключэнне для ўдавы, дазваляючы афармляць завяшчальныя запісы на пажыццёвае карыстанне ёю спадчыннай маёмасцю.
Як правіла, бацькі не наследавалі маёмасць сваіх дзяцей, аднак такое было магчымым у выпадку адсутнасці спадчыннікаў па сыходнай лініі. Бацька, які выдаваў дачку замуж, павінен быў забяспечыць яе пасагам і, акрамя таго, павінен быў патрабаваць ад зяця «первей вено отправнтм», г. зн. забяспечыць будучае маёмаснае становішча дачкі шляхам запісу зяцем на яе імя пэўнай часткі маёмасці. Як правіла, вена запісвалася ў двайным памеры грашовай ацэнкі маёмасці, унесенай жанчынай у дом свайго мужа, але не больш трэцяй часткі маёмасці мужа.
Заканадаўца ВкЛ, імкнучыся да ўстанаўлення аднолькавых праваадносін на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, пры афармленні агульназемскага права павінен быў улічваць пэўныя асаблівасці звычаёвага права. Асабліва гэта знайшло адлюстраванне ў абласных граматах дзяржавы. Так, у Полацкай грамаце 1511 г. Вялікі князь прама абяцаў «не уступатнся.. в безадіцяны п отумеріцнны»2 палачан, г. зн. не ўмешвацца ў справы адносна вымарачнай і спадчыннай маёмасці. У агульназемскай Гарадзельскай грамаце 1413 г. гаварылася аб тым, што дзеці не могуць пазбаўляцца бацькоўскай спадчыны, і паралельна замацоўваўся прынцып, згод-
КНІГІ ОНЛАЙН
