Развіццё асноўных інстытутаў грамадзянскага і крымінальнага права Беларусі ў XV-XVI стагоддзях
Выдавец: Прапілеі
Памер: 224с.
Мінск 2000
таўлення з іншымі прававымі нормамі. Пры даследаванні крымінальнага закона ВкЛ выяўляецца, што тэрміны гэтыя ўжо ўстаяліся, хаця часта ўжываюцца ў розных значэннях. Шэраг крымінальных паняццяў (неабходная абарона, рэцыдыў, крайняя неабходнасць, саўдзел і інш.) наогул не маюць юрыдычнага абазначэння і выражаюцца пры дапамозе апісання. Слабое развіццё заканадаўчай тэхнікі прыводзіла да шматслоўя, частага паўтарэння адных і тых жа палажэнняў, казуістычнасці, непаўнаты крымінальнага закона. У законе часам адсутнічаюць не толькі зразумелыя фармулёўкі, але і дакладная класіфікацыя злачынных дзеянняў, у сувязі з чым заканадаўца агульныя азначэнні суправаджае рознымі агаворкамі, абмежаваннямі, выключэннямі.
У большасці выпадкаў апісанне злачыннага дзеяння з’яўляецца казуістычным, г.зн. заканадаўца ўстаўляе ў яго залішнія падрабязнасці, індывідуальныя рысы’. Заканадаўца спрабуе прадугледзець усе магчымыя варыянты ўчынення злачынства, і таму часта некалькі выпадкаў аднаго і таго ж злачыннага дзеяння адрозніваюцца толькі розным сгановішчам злачынца ці пацярпеўшага. Усё гэта прыводзіць да шматслоўя і складанасці ўспрымання крымінальнага закона. Аб’яднанне ж у адным артыкуле палажэнняў крымінальнага, працэсуальнага, а часам і іншых галін права ўскладняе ўсведамленне сэнсу крымінальна-тгрававой нормы.
Большая частка крымінальна-ггрававых норм складаецца з дыспазіцыі і санкцыі ў дастаткова выразным іх выкладанні, хаця ва ўсіх трох Статутах маюцца нормы, якія складаюцца з адной дыспазіцыі (Статут 1529, р. II, арт. 9; Статут 1566, р. III, арт. 7 і інш.). У сваёй большасці дыспазіцыі пачынаюцца словамі: «есглм бы хто», «пакм бы хто», «хто бы», пасля чаго ідзе назва ці апісанне прымет злачыннага дзеяння. Часам заканадаўца дае апісанне не толькі станоўчага, але і адмоўнага боку, г. зн. гаворыць не толькі аб тым, што злачынец здзяйсняе, але і згадвае аб тым, што ён мог бы зрабіць, але не зрабіў. Акрамя таго, дыспазіцыя часта ўтрымлівае розныя агаворкі, адступленні ад агульнага правіла Крьімінальна-прававыя санкцыі часцей за ўсё пачынаюцца словамі: «таковых», «тогды», «тот» і інш., утрымліваюць апісанне адпаведнага пакарання. Аднак простых і дакладных норм, якія складаюцца толькі з канкрэтных дыспазіцыі і санкцыі, параўнальна няшмат. Як правіла, канструкцыі крымінальнага закона складаныя і грувасткія і могуць уключаць у сябе пераходныя палажэнні, якія гавораць аб тым, што злачынства ёсць парушэнне прававой нормы, што пакаранне ўжываецца ў выпадку даказанасці злачыннага дзеяння ў судовым парадку, або ж гаворыцца пра працэсуальныя асаблівасці расследавання дадзенага злачынства і інш. Акрамя таго, адзін артыкул можа ўтрымліваць у сабе некалькі складаў злачынства, аб’яднаных адным суб’ектам ці аб’ектам злачыннага дзеяння і г. д ’ Малнновскнй Н А. Ученме о преступленмн по Лвтовскому Статуту. Кнев, 1894. С 171.
У цэлым жа крымінальны закон феадальнай Беларусі характарызаваўся параўнальна высокай для свайго часу развітасцю, шырынёй ахопу рэгулюемых праваадносін, імкненнем да ўключэння ўсяго таго новага і прагрэсіўнага, што было выпрацавана чалавецтвам. Статуты заканадаўча замацавалі такія прававыя прынцыпы, як законнасць, індывідуалізацыя пакарання, роўнасць усіх перад законалі, справядлівасць пакарання і інш. Пры распрацоўцы новых крымінальна-прававых норм улічваліся дасягненні сусветнай юрыдычнай навукі, ідэі такіх прагрэсіўных беларускіх мысліцеляў, як Ф. Скарына, А. Волан, Л. Сапега і інш. Так, пры абгрунтаванні ў XVI ст. ідэй справядлівасці і суразмернасці пакарання А Волан падкрэсліваў: «Калі будзе пакаранне большае, чым віна, то гэта можна назваць зверствам, а калі меншае, чым віна — саліавольствам, і ні адна з гэтых назваў не адпавядае справядлівасці»1. Самы паслядоўны і дасканалы закон феадальнай Беларусі~ Статут 1588 г. прасякнуты ідэяй гуманізму. У дачыненні да крымінальнага закона гэта выяўлялася ва ўстанаўленні адносна невялікіх тэрмінаў турэмнага зняволення, неўжыванні смяротнай кары да цяжарных жанчын і нспаўналетніх, устанаўленні крымінальнай адказнасці іцляхціца (аж да смяротнай кары) за забойства простага чалавека, замацаванні прынцыігу прэзумпцыі невінаватасці і інш. Важна і тое, што апублікаванне ў XVI ст. друкаванага Статута 1588 г. садзейнічала дасгупнасці крымінальнага закона 1, як следства, фарміраванню грамадскай правасвядомасці ў прагрэсіўным напрамку.
Працэс эвалюцыі крымінальнага закона феадальнай Беларусі знайшоў адлюстраванне перш за ўсё ў поглядах на сутнасць і змест злачыннага дзеяння на розных этапах развіцця ВкЛ. Крымінальны закон у розныя тэрміны існавання дзяржавы па-рознаму азначаў, якія дзеянні з’яўляюцца злачыннымі і караюцца. У законе можна прасачыць барацьбу старадаўняга погляду на злачынства з пазіцыі прыватнай асобы і больш позняга — з пункту гледжання грамадскіх інтарэсаў. На першым этапе змест злачыннага дзеяння азначаўся чыста знешняй прыметай — нанясеннем шкоды прыватнай асобе, пазней у ім пачынаюць бачыць болып скрытую прымету — умяшанне ў сферу прыватных правоў, а на больш познім этапе развіцця дзяржавы заканадаўца асэнсоўвае больш абстрактную прыроду злачынства — пасяганне на грамадскі правапарадак. Новыя погляды на злачыннае дзеянне як на парушэнне грамадскіх інтарэсаў знайшлі выяўленне ў тым, што заканадаўца ў асабліва цяжкіх выпадках настойліва патрабуе непазбежнасці ўжывання пакарання.
1 Wolan A. О wolnosci Rzeczy Pospolitej albo szlacheckiej. Biblioteka Polska. Krakow, 1859. S. 43-44.
У крымінальным законе ВкЛ сусгракаюцца розныя назвы злачынных дзеянняў «выступ», «выступок», «крмвда», «учмнок», «злочмнство», «шкода», «гвалт», «внна», «збыток». Усе гэтыя тэрміны падкрэсліваюць розныя бакі злачыннага дзеяння, у змест якога заканадаўца часта адначасова ўключае і «крнвду» для пацярпеўшага, і «шкоду земскую», парушэнне закона і парушэнне «покоя посполнтого», а акрамя гэтага — віну і грэх «протпвный пану Богу».
Упершыню Судзебнік Казіміра 1468 г. на першы план высунуў супрацьпраўнасць дзеяння: злачынец здзейсніў «проступку», «над правом сягнул». г.зн. парушыў прававую норму. Некалькі адступаючы ад гэтага, Статут 1529 г. разглядае злачыннае дзеянне перш за ўсё як «крмвду», a злачынца — як «шкоднпка». Статут 1588 г. зноў першачарговае значэнне надае супрацьпраўнасці злачынства, яго грамадскай небяспецы, звяртаючы ўвагу на ганебнасць злачынных дзеянняў і іх грахоўнасць. Заканадаўца неаднаразова паўтарае, што злачынства з’яўляецца агульнашкодным і агульнанебяспечным, а таму злачынец павінен быць злоўлены і пакараны за свае «злые вчннкп» і «свовольства», што стане карай за ўчыненне злачынства для яго самога і застрашваннем — для іншых.
Са зместу статутных норм вынікае, што злачынства — гэта не толысі «крнвда» для пацярпеўшага, але і «шкода» дзяржаўная. Аднак, парушыўшы закон, злачынец, да таго як панесці пакаранне, павінен паўстаць перад судом, бо пакаранне з’яўляецца інстытутам дзяржаўным. Ужываючы ў дачыненні да злачыннага дзеяння тэрміны «проступка», «выступ», заканадаўца мае на ўвазе перш-наперш парушэнне «уставы» гасудара, гзн. прававой нормы. Тэрмін «крнвда», які ўжываўся ў большай ступені ў старажытны час, азначаў перш за ўсё пасяганні на блага і інтарэсы прыватных асоб. Сутнасць крыўды ў шэрагу выпадкаў вычэрпваецца маёмаснай шкодай, якая ў ёй утрымліваецца, і наступствы яе абмяжоўваюцца ўзнагароджаннем пацярпеўшага за страты. Нават у першым Статуце ВкЛ старадаўні погляд на злачынства як на шкоду, прычыненую прыватаай асобе, адлюстраваўся ў адносінах да малаважных правапарушэнняў. У дачыненні да больш цяжкіх злачынных дзеянняў да паняцця шкоды, сграты далучаецца элемент умяшання ў сферу суб’ектыўных прыватных правоў. У сувязі з гэтым «укрмвжоный» кроме ўзнагароджання за шкоду павінен атрымаць задавальненне ў выглядзе пакрыцця страты ў двайным памеры («шкода совнто», «грабеж з навязкой») або ў выглядзе спецыяльных штрафаў («вмна», «гвалт»). Пасяганні на блага і інтарэсы ўсяго грамадства называліся «шкода посполнтая». Так, нанясенне пабояў у час судовага пасяджэння з’яўлялася «крнвдой» для пацярпеўшага і «шкодой» грамадскай — знявагай судовага месца.
Закон называе часта «гвалтом» як само злачынства, у першую чаргу рознага роду самаўпраўныя дзеянні адносна чужой маёмасці, так
і адну з характэрных яго рыс, якая адпавядае сучаснаму паняццю «насмлме». Тэрміны «твалтовне», «гвалтовным обычаем», якія ўжывае заканадаўца, не тлумачацца і падаюцца як агульнавядомыя. Са зместу ж артыкулаў можна заключыць, што яны азначаюць ужыванне фізічнага або псіхічнага прымусу да пацярпеўшага.
Паняцце «віна» са старажытнасці ўжызалася на Беларусі, аднак мела розныя значэнні. Часам яно адпавядала сучаснаму паняццю віны ці злачынства, часам замяняла слова «адказнасць», часта абазначала від пакарання — штраф, грашовая кампенсацыя і інш. У статутным заканадаўстве, падкрэсліваючы грамадскі характар злачыннага дзеяння, заканадаўца ўжывае тэрміны: «господарская внна», «внна разбойная», «внна злодейская», «впна крвавая». Для раскрыцця пэўных, характэрных рыс злачынства ў якасці замяняючага яго слова выкарыстоўваюцца тэрміны «учмнок», «злочмнство». Прычым заканадаўца адмяжоўвае ад простага «учннка» «горячнй учмнок», г. зн. злачынства, пасля здзяйснення якога не мінула 24 гадзіны. Часам у законе выкарыстоўваецца слова «злодейство» ў сэнсе злая (дрэнная) справа. Выкарыстоўваўся гэты тэрмін больш для азначэння пасягальніцтва на маёмасныя правы, у першую чаргу адносна да крадзяжоў, заканадаўца дадзеную катэгорыю злачынных дзеянняў згрупаваў у адным раздзеле Статутаў, назваўшы яго: «О злодействе всякого стану» (р. XIII).
Даволі рэдкі ў крымінальным законе тэрмін «збыток» азначаў хуліганскія дзеянні (бясчынства, буянства). Напрыклад, Статут 1588 г. гаворыць: «албо бы якпй збыток, гвалт, бой, раны, забпйство вчынено_.» (р. XIV, арт. 4). Часам слова «злачынства» замяняецца словамі «своволенство», «неслушеньство», чым падкрэсліваюцца характэрныя рысы асобных відаў злачынстваў, такіх, нанрыклад, як злачынствы супраць парадку кіравання, супраць ггравасуддзя і інш.
Пры характарыстыцы саставу некаторых злачынстваў заканадаўца адначасова дае ім маральную ацэнку і называе іх ганебнымі, грэшнымі, амаральнымі. Напрыклад, ён адзначае, што злачынец здзейсніў сваё дзеянне, «пробачмвшм боязнм бозское й встыду людского». Нягледзячы на тое, што такія паняцці сустракаюцца ва ўсіх трох Статутах, аднак «между понятаем первого н третьего Статута разнмца весьма замегная; то, о чем первый говормт вскользь, м чему euje не прмдает особенного значенмя, последнмй, напротнв, выдвнгает на первый план, прмзнает намболее суіцественным п важным; наоборот, в третьем Статуте отступает на второй план то, что счнталось в XVI столетмм самым важным п чему прмдавалось особенное значенме»1. Усведамленне агульнага значэння злачыннага дзеяння прасочваецца на кожнай старонцы Статута.
КНІГІ ОНЛАЙН
