КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
1 Там жа. Р. I, арт. 10,13, 25; р. II, арт. 8, 21; р. III, арт. 23; р. XI, арт. 43 і інш. 2 Там жа. Р. IV, арт. 32. Тэорыя крымінальнага права прызнае зместам унутранага, суб’ектыўнага боку злачынства віну, матыў і мэту злачыннага дзеяння. Адносіны свядомасці і волі суб’екта злачынства да ўчыняемага ім злачынства і яго вынікаў былі асабліва распрацаваны ў статутным заканадаўстве. Заканадаўца XVI ст. выкарыстоўвае тэрміны «умысльне», «неумысльне» як агульнавядомыя і дастаткова выразна размяжоўвае ў наўмысных злачынствах два элементы: усведамленне суб’ектам злачыннасці ўчыняемага ім дзеяння і жаданне здзяйснення яго, ці жаданне надыходу шкодных вынікаў. Так, напрыклад, мужчына-дваяжэнец учыняе наўмыснае злачынства, а жанчына прызнаецца вінаватай у здзяйсненні злачынства толькі ў тым выпадку, калі ёй было вядома аб першым шлюбе (Статут 1588. Р. VI, арт. 22). Для характарыстыкі наўмыснасці злачынства заканадаўца выкарыстоўвае словы: «ведаючы», «умысльне» і інш. або падкрэслівае, што злачынства ўчынялася неаднаразова, па папярэдняй змове і г. д Усведамленне проціпраўнасці дзеяння і жаданне яго ўчынення I. А. Маліноўскі называе «хотенмем деянмя»1, якое як элемент намеру мае на ўвазе пабуджэнне да злачыннай дзейнасці, наяўнасць матыву, пастаноўку мэты, выбар спосабу здзяйснення злачынства і складванне плана будучых дзеянняў. Сведчанне жадання асобы здзейсніць злачынства мы бачым у шэрагу дыспазіцый, дзе апісваецца характар дзеянняў злачынца: тайна, скрытна, спадцішка і інш. Адназначна характарызуюцца як наўмысныя дзяржаўныя злачынствы. Часам намер падкрэслены словамі «гвалт», «гвалтовне», так як насілле мяркуе наўмыснасць учынення дзеяння або заканадаўца ўказвае на іншыя абставіны, якія сведчаць аб намеры ўчыніць злачынства. Адносна таго, ці павінен суб’ект злачынства асэнсоўваць супрацьпраўнасць учыненага ім дзеяння, заканадаўца непаслядоўны. У выпадку парушэння агульнавядомых норм няведанне («неведомость») забароненасці дзеянняў не мае значэння. Аднак няведанне новых крымінальна-прававых норм павінна было б мець значэнне пры высвятленні віны правапарушальніка, але заканадаўца часта абыякавы да гэтага, часам толькі агаворвае, што пра новы закон належыць «оповедатн, або се не ведомостью не вымовлялн»2. Нават у новым артыкуле Статута 1588 г. аб забароне дуэлей заканадаўца на здзіўленне абыякавы да ведання асобы, якая выклікала на дуэль, аб яе «выступу з сее уставы» (р. XI, арт.14). Гаворачы «о неумысльном а прнгодном мужобойстве», якое адбылося пры пэўным збегу акалічнасцей («с прнгоды, а не хутн, не в зваде, але з неведомостм»)3 закон выпускае з віду асноўную прымету 1 Малмновскмй 14. А. Ученме о преступленпп по Лмтовскому Статуту. С. 29. 2 Статут 1566. Р. II, арт.26. 3 Статут 1588. Р. XI, арт. 23. адрознення выпадку ад неасцярожнасці — адсутнасць магчымасці прадбачання небяспечных вынікаў. 3-за таго, што паняцце «неумысльне» недастаткова тэарэтычна распрацавана, яно пераплятаецца з паняццем «неопартность» (неасцярожнасць). У выніку атрымліваецца, што да ненаўмысных дзеянняў заканадаўца прылічвае выпадковыя. Статуты вылучаюць асобную катэгорыю неасцярожных дзеянняў і адносяць іх то да наўмысных, то да ненаўмысных. Усе неасцярожныя злачынныя дзеянні, якія сустракаюцца ў статутным заканадаўстве, на погляд I. А. Маліноўскага магчыма звесці да трох катэгорый: 1) дзеянні, якія выцякаюць з іншага дазволенага дзеяння (неасцярожны падііал лесу — Статут 1588. Р. X, арт.17); 2) дзеянні, якія з’яўляюцца вынікам іншых забароненых законам дзеянняў. Так, у Статуце 1529 г. забойства, учыненае «в зваде», прыраўноўваецца да выпадковага забойства (р. VII, арт. 29), а ў Статуце 1588 г. адрозніваецца забойства «в зваде», учыненае зачыншчыкам «звады» і здзейсненае асобай, якая абаранялася, прычым першае трактуецца як наўмыснае, а другое — як выпадковае (р. XII, арт. 10); 3) неасцярожнае дзеянне, учыненае асобай, якая па роду сваёй дзейнасці павінна была добрасумленна выконваць нэўныя абавязкі, заканадаўца часам адносіць да наўмысных злачынстваў. Так, турэмны наглядчык адказвае за ўцёкі зняволенага, якому прызначана смяротная кара, калі гэта адбылося ў выніку яго «неопартностн або недбалоста». Таксама вызначаецца адказнасць за намер і «недбальство прокуратора» (адваката), калі гэта прывяло «ку шкоде кому што у права недбальствам своям упустйл»’. У феадальным крымінальным законе матыў злачынства амаль не ўплываў на ступень злачыннасці і каральнасці дзеяння, аднак у шэрагу артыкулаў заканадаўца прама звяртае ўвагу на яго як на абцяжваючыя або змякчаючыя адказнасць акалічнасці (напр., забойства «в зваде», у стане моцнага душэўнага хвалявання, здача горада непрыяцелю ў выпадку пагрозы голаду і інш.). Закон лічыць мэту злачынства абавязковай прыметай крымінальных дзеянняў, якія здзяйсняліся з прамым наліерам. Так, крадзеж і грабеж маюць мэтай завалоданне чужой маёмасцю. У некаторых выпадках заканадаўца ўводзіць у разрад характэрных прымет злачынства ўказанне на мэту ўчынкаў суб’екта. Так, уцёкі ў непрыяцельскія землі прызнаваліся злачынствам, калі здзяйсняліся з мэтай прычынення шкоды «господару, я речя посполятой» (Статут 1588. Р. I, арт. 6). Указанне на мэту не толькі служыць доказам злачыннасці і наўмыснасці дзеяння, але часам з’яўляецца падставай для размежавання асобных відаў злачынстваў. Так, забойства брата або сястры з 1 Малмновскяй 14. А. Ученне о гтреступленмн по Лмтовскому Статуту. С. 34—35. мэтай заўладання спадчыннай нерухомасцю вылучана Статутам 1588 г. у асобны састаў злачынства (р. XI, арт. 8). У старажытным крымінальным законе многіх народаў суб’ектам злачынства лічыліся не толысі людзі, але і жывёлы, і нават рэчы. Статуты прызнаюць суб’ектам злачынства толысі чалавека (нават каді шкоду зрабіла жывёла), які дасягнуў пэўнага ўзросту і быў у поўнай памяці. Толькі ў асобных, рэдкіх выпадках робяць выключэнні. У ВкЛ крымінальны закон прасціраўся на «всмх княжат, панов рад, духовных н светскпх, панов хоруговных, рыцерство й всйх подданных нашмх (г. зн. гаспадара) м вспх станов». У гэтай прагрэсіўнай для свайго часу норме Статута 1588 г. (р. I, арт. 1) усганоўлена, што крымінальную адказнасць нясуць усе грамадзяне дзяржавы, незалежна ад класавай ці саслоўнай прыналежнасці, а таксама іншаземцы. Упершыню аб узросце, з якога наступае крымінальная адказнасць, згадвае Судзебнік 1468 г., дзе гаворыцца, што дзеці да сямігадовага ўзросту не могуць перадавацца ў рабства за злачынства, учыненае бацькам (арт. 1). Заканадаўца ў XVI ст. вагаецца ў вызначэнні ўзросту крымінальнай адказнасці. Так, у Статуце 1529 г. гаворыцца аб паўналецці суб’ектаў права толькі ў сувязі з грамадзянска-прававымі адносінамі. Статут 1566 г. рэгламентуе ўжо крымінальную адказнасць з 14-гадовага ўзросту, а Статут 1588 г. канчаткова замацоўвае яе з 16гадовага ўзросту, агаворваючы пры гэтым, што пры паўтарэнні здзяйснення злачынства магчыма, калі так вырашыць суд, ужыванне да асоб, якія не дасягнулі гэтага ўзросту, цялесных пакаранняў — «якмм караньем на теле» (р. XIV, арт. 11). Шкода за злачынства (калшенсацыя пацярпеўшаму была неабходным наступствам злачынства), здзейсненае грамадзянінам «лет зупольных не маючмм», кампенсавалася бацькамі або сваякамі («кревнымн»), але з маёмасці, што была яго доляй у спадчыне. У выпадках неплацежаздольнасці непаўналетняга закон прадугледжваў адпрацоўку прычыненай шкоды па адпаведнай таксе («по копе грошей год» — Статут 1588. Р. XIV, арт. 11). «Преступленме есть посягательство вменяемое, предполагаюіцее прмсутствме нзвестных условмй нормальной пспхпческой деятельноста преступннка м являюіцееся результатом его внновностм»1. Дзе няма названых умоў, няма і адказнасці. Нават першы Статут далучаецца да паняццяў права таго часу, калі пэўны псіхічны стан злачынца пачынае прызнавацца адной з важных умоў вызначэння пакарання за злачынства Паступова заканадаўца надае гэтаму ўсе большае значэнне. Суб’ектыўныя несвядомасць злачынца часта пазбаўляла ад усякай адказнасці, хаця ў пэўных выпадках магла цягнуць пакаранне2. Насуперак абсалютна яс- 1 Таганцев Н. С. Лекцмм по русскому уголовному праву. М, 1879. С 67. 2 Статут 1529. Р. VII, арт. 8, 14, 15, 16, 23. наму сэнсу арт. 35 р. XI А. Ф. Кісцякоўскі гаворыць, што «по Лнтовскому Статуту 1588 г. сумасшедствме не нзбавляло от смертной казнм за совершенме убнйства во второй раз»1. Як правіла, не падлягалі крымінальнай адказнасці псіхічна хворыя асобы: «дурнй», «шалёные, которые за допуіценьем Божьнм от розуму отошедшн». Заканадаўца не дае поўнага азначэння стану несвядомасці, аднак адзначае, што гэтыя асобы не даюць справаздачу сваім дзеянням і не могуць самастойна імі кіраваць. Гэтыя асобы пры здзяйсненні злачынстваў належалі спецыяльнай ізаляцьгі і нагляду з боку сваякоў, слуг ці «вряда». У выпадку ўцёкаў з-пад варты яны маглі быць падвергнуты турэмнаму зняволенню, а ў асобных выпадках (напрыклад, уцёкі або здзяйсненне новага злачынства) і больш цяжкаму пакаранню (р. XI, арт. 35). Закон гаворыць і аб стане алкагольнага ап’янення, прыраўноўваючы злачынствы, якія былі здзейснены «з опнльства», да дзеянняў, здзейсненых «по злому умыслу» (р. XI, арт. 15, 22). Заканадаўца разумее і стан афекту, аднак прызнае яго абцяжарваючай віну акалічнасцю. Так, за забойства «з гневу а запаметолостм сердца злого» прызначалася кваліфікаваная смяротная кара (р. XI, арт. 16). Статутам вядома паняцце спецыяльнага суб’екта злачынства. Закон не дае азначэння гэтага паняцця, аднак адносна шэрага суб’ектаў злачынства называе такія дадатковыя прыметы, як службовае становішча асобы (судовыя чыноўнікі, іншыя «вряднмкй»), адносіны да вайсковай службы (ваеннаабавязаныя, ваеначальнікі), нацыянальная і рэлігійная прыналежнасць чалавека (татары, яўрэі, цыганы і інш.). § 2. Саўдзел і датычнасць да злачынства Старажьггнаму крымінальналіу закону феадальнай Беларусі вядома паняцце саўдзелу, г. зн. аб’яднанага намагання дзвюх ці некалысіх асоб для здзяйснення злачыннага дзеяння. У XVI ст. статутныя нормы адрозніваюць яго асноўныя формы: савыканаўства (просты саўдзел); саўдзел з падзелам роляў (складаны саўдзел) і злачынную суполку. Аднак нават Статут 1588 г. блытае розныя тыпы саўдзельнікаў, не адмяжоўвае інтэлектуальнае віноўніцтва ад укрывальніцтва, дапамагання2 і інш. Адсутнічае паслядоўнасць і ў пытанні пакарання саўдзельнікаў. У шэрагу ж артыкулаў вельмі выразна акрэслены тыпы саўдзельнікаў3.