КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Дастатунае заканадаўства ўвогуле не мела мэты выключыць звычаёвае права з выкарыстання ў якасці крыніцы заканадаўства. Яно было выклікана да жыцця прыватнымі выпадкамі і мела, як правіла, часовы характар. Напрыклад, Устава аб маёнтках дзяржаўных злачынцаў 1509 г, ірамата караля аб уладзе і ітравах гетмана ў перыяд пахода з войскам 1 Якубовскнй 14. В. Земскме прнвнлем Велмкого княжества Лмтовского //Журн. мшіва нар. просвеіценмя. 1903; Ясянскмй М.Н. Уставные земскме грамоты Лмтовско-Русского государства. Кмев, 1889. 2 Якубовскяй 14. В. Земскне прнвнлея Велнкого княжества Лятовского. С. 38. 3 Юхо Я. А. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права С. 149. 1507 г., закон аб спакушэнні ва іудзейства 1540 г. і інш.1 Зразумела, што яны павінны былі відазмяняцца потым у Статутах, якія былі выкліканы да жыцця патрэбай зацвярджэння агульнага ггравапарадку ў дзяржаве і былі разлічаны на больш-менш працяглае дзеянне. Адносна крымінальнага права ў прывілеях мы знаходзім часцей за ўсё толькі некаторыя нормы, або палажэнні, якія тычацца (або толькі ўпамінаюць) некаторых відаў злачынстваў. Часам там не вызначаецца і пакаранне, бо мэты выдання іх былі іншыя. Так, Бельскі прывілей 1564 г. гаворыць аб такіх відах злачынства, як наезд, маючы мэтай толькі размежаваць кампетэнцыю суда ўрадавага (старасты) і земскага, або Валынская грамата, упамінаючы аб разбойным нападзе, гвалце, шляхецкай ране, мае мэтай размежаванне кампетэнцый судоў гаспадарскага і прыватнаўласніцкага2. Такім чынам, галоўная мэта агульназемскіх заканадаўчых актаў — рэгламентацьія адносін паміж гараўніцтвам ВкЛ і насельніцтвам асобных земляў у галіне кіравання і суда. У сваю чаргу абласныя граматы мелі за мэту абараніць інтарэсы людзей пэўнай мясцовасці (зямлі) пры калізіях паміж указанымі вышэй суб’ектамі права, перш за ўсё ў галіне падаткаў і суда. У сістэме крыніц права феадальнай Беларусі абласныя граматы займаюць ледзь не асноўнае месца, бо яны больш, чым агульназемскія, змяшчалі нормы прыватнага матэрыяльнага і працэсуальнага права. 3 іх аналізу вынікае, што яны не давалі прывілей асобным землям дзяржавы (часцей за ўсё былым удзельным княствам), а пацвярджалі існуючае самабытнае звычаёвае права, у тым ліку адметныя мясцовыя звычаі, маёмасныя і асабістыя правы жыхароў гатых зямель. Па сутнасці, яны былі мясцовымі законамі, у якіх утрымліваліся нормы звычаёвага, ужо ў болыпасці перапрацаванага іграва. На першы погляд, нормы права (а гата ў асноўным былі нормы канстытуцыйнага, грамадзянскага, сямейнага і працэсуальнага права) выкладаліся без усялякай сістэмы. Трэба адзначыць, што ў іх бьгў змешчаны не меншы, а часцей большы прававы матэрыял, чым у агульназемскіх прывілеях. Грамадзянска-прававыя праваадносіны, у тым ліку і сямейна-маёмасныя, утрымліваліся ў Полацкіх граматах 1511 г, 1547 г. і інш., шэрагу Віцебскіх грамат XVI ст., Смаленскай грамаце 1505 г. і г. д.3 Яны надавалі значную ўвагу спадчынным праваадносінам і вызначалі асноўныя палажэнні крымінальнага права ’ Демченко Г. В. Наказанме по Лнтовскому Статуту в трех его редакцпя.х. С. 72. 2 Ясннскмй М. Н Уставные грамоты Лмтовско-Русского государства. С. 182. 3 Тэксты аблжных грамат: АЗР. Т. 1—5. СПб., 1846—1853. Шэраг грамат перадрукоўваўся ў больш позніх выданнях, а некаторыя вучоныя друкавалі іх у сваіх манаграфіях, напрыклад, у кнізе Юхо I. А. «Правовое положенне населення Белоруссмм в XVI в.» змешчаны тэкст Полацкай граматы 1511 г. Некаторыя граматы адрознівае пэўная сістэма ў падачы прававога матэрыялу, напрыклад Бельская грамата 1501 г., Жмудская 1501 г. і інш. 3 супастаўлення аналізу зместу гэтых грамат вынікае галоўнае: замацоўваючы і развіваючы галоўныя прававыя інстытуты (феадальнай уласнасці, спадчыны, апекі, злачынства і пакарання і інш.), абласныя граматы сгваралі прававыя падставы для фарміравання агульнадзяржаўнага, т. зв. земскага (агульназемскага), права ВкЛ. Актыўная заканадаўчая дзейнасць дзяржавы, выданне значнай колькасці агульназемскіх, абласных, валасных, а таксама гарадскіх грамат на самакіраванне (гарады ў працэсе цэнтралізацыі дзяржавы спрабавалі вызначыць сваё месца ў дзяржаве, вызваліцца ад жорсткага падпарадкавання мясцовай уладзе) стварала падставы для кадыфікацыі заканадаўства. Як адзначаюць даследчыкі1, першымі сггробамі ў гэтым кірунку былі агульназемскія прывілеі 1447 і 1492 гг., а таксама прывілей 1506 г, які хоць і не ўнёс шмат новага заканадаўчага матэрыялу, але абагульніў папярэдні і выклаў яго больш паслядоўна, выкарыстоўваючы ўжо лепш расгграцаваную юрыдычную тэрміналогію. Аднак трэба сказаць, што т. зв. прывілейны перыяд развіцця заканадаўства ВкЛ, які падзяляўся на свае пэўныя перыяды, быў дастаткова складаным, але і неабходным у прававым развіцці дзяржавы, больш за ўсё тычыўся адносін паміж дзяржавай і прыватнай асобай. Адносіны ж паміж прыватнымі асобамі толькі закладаліся ў прывілеях (граматах) канца XV— пачатку XVI ст. і сталі прадмегам прававога рэгулявання ў дастаткова поўным аб’ёме толькі ў Статутах. Асаблівае значэнне ў складванні уніфікаванага права ВкЛ і будучай поўнай сістэматызацыі заканадаўства належыць Судзебніку Казіміра 1468 г. Судзебнік, які вучоныя лічаць першым кодэксам крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права2, стаў першай спробай усталявання аднолькавага прававога рэгулявання ў сферы злачынства і пакарання. У аснову яго было пакладзена звычаёвае гграва беларускіх дзяржаў-княстваў у спалучэнні з новымі прававымі нормамі і новай санкцыяніраванасцю, выпрацаванай судовай практыкай ВкЛ. Аб значэнні яго, асабліва як аб агульнадзяржаўным законе, сведчыць той факт, што ён быў зацверджаны Вялікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468 г. пасля папярэдняга абмеркавання з князямі, панамі-радамі і «іншымі феадаламі». Менавіта Судзебнік паклаў пачатак чарговаму этапу ў развіцці прававой тэорыі, у распрацоўцы новых прынцыпаў права, новых прынцыпаў яго сістэматыза- 1 Аб гэтым пісалі многія даследчыкі гісторыі дзяржавы і права ВкЛ, асаблівую ўвагу надавалі гэтаму пытанню М. Н. Ясінскі, I. В. Якубоўскі, а з сучасных гісгорыкаў — I. А Юхо. 2 Даннловмч 14. Взгляд на Лмтовское законодательство м Лмтовскме Статуты. Т. 1. С 1— 47; Юхо I. А Крыніцы беларуска-літоўскага права. С. 38 і інш. цыі. Асаблівае яго значэнне ў імкненні стварыць адзіны крыміналыіы закон для ўсёй дзяржавы, выпрацаваць аднолькавую юрыдычную тэрміналогію, прававыя дэфініцыі. Так, ён уводзіць аднолькавае паняцце злачынства як супрацьзаконнага дзеяння, гаворыць аб мэтах пакарання злачынцаў, спрабуе абмежаваць узросг крымінальнай адказнасці і інш. Прагрэсіўныя прававыя тэндэнцыі стрымліваліся партыкулярнай сістэмай права, якая была характэрнай для Вялікага княсгва ў перыяд фарміравання дзяржавы. У перыяд цэнтралізацыі дзяржавы паступова ідзе працэс уніфікацыі права, у ходзе якога не толькі перапрацоўваецца звычаёвае права, але актыўна абагульняецца судова-адміністрацыйная практыка, вывучаецца еўрапейскі прававы вопыт. Менавіта аб гэтым піша Ю. Бардах: «Кадыфікацыя не абмяжоўвалася спісваннем звычаёвага права, перапрацаванага судовай практыкай, але закладвала яго сістэматызацыю шляхам увядзення новых элементаў, якія адлюстроўвалі інтарэсы «станаў» пануючага класа, або найбольш уплывовых груп... Кадыфікацыя звязана з развіццём навукі права, з павелічэннем яе ўплыву на права і судовую практыку, асабліва гэта тычыцца дасканалай сістэмы рымскага права»1. У ВкЛ былі добра вядомы ўсе кірункі развіцця прававой навукі Еўропы. Многія дзяржаўныя дзеячы вучыліся ў еўрапейскіх тагачасных універсітэтах. Такія вядомыя асобы, як Ф. Скарына, П. Раізій, А. Ратондус, Д. Даманеўскі і інш., падрыхтоўвалі тэарэтычныя перадумовы і стваралі практычныя падставы для здзяйснення кадыфікацыі2. Прынцыпы кадыфікацыі і агульныя тэндэнцьгі фарміравання новай прававой сістэмы праходзілі ў рэчышчы агульнаеўрапейскага кадыфікацыйнага працэсу. Гэтаму садзейнічала агульнасць еўрапейскай філасофскай і палітыка-прававой думкі, а таксама аднастайнасць у падрыхтоўцы самых кваліфікаваных юрыдычных кадраў гграз еўрапейскія універсітэты. Нягледзячы на ўсе прадпасылкі, перайсці да кадыфікаванага, агульнага для ўсёй дзяржавы заканадаўства было досыць складаным для любой сярэдневяковай дзяржавы, і таму ў прававых сістэмах таго часу выкарыстоўвалася запазычанне. Навука і практыка таго часу ўжывала такі метад , калі ў выпадку прабелаў у мясцовым праве ўводзіліся іншаземныя прававыя нормы. У XVI ст. навуковы сістэмны падыход да фарміравання прыватнага заканадаўства забяспечыў утварэнне мноства інстытутаў прыватнага права Кадыфікацыя заканадаўства ў прыватнай яго частцы праходзіла пад асаблівай увагай навукі і практыкі таго часу. У сувязі з гэтым і пры вывучэнні гісторыі развіцця інстытутаў прыватнага права 1 Bardach J. Statuty Litewslde — pomnild prawa doby odrodzenia S. 44. 2 Макснмейка H. A. Нсточнмкм уголовных законов Лнтовского Статута С 157. феадальнай Беларусі неабходны сістэмны аналіз усіх яго элементаў: суб’ектаў, крыніц, структуры і інш. Вучоныя адзначаюць, што ў еўрапейскай юрыспрудэнцыі пачатку XVI ст. мела месца наступная класіфікацыя фармальных крыніц права: асноўныя (дактрыны, мясцовыя законы) і дапаможныя (або субсідыярныя) у выглядзе іншых сістэм права, а таксама звычаю. Агульная структура крыніц права наступная: дактрына, прынцыпы, закон, судовая практыка, звычай1. Дактрына і судовая практыка выкарыстоўваліся як сродак прымянення закона ў канцы XV — пачатку XVI ст. Пазней іірыярытэт ідэі пазітыўнага права, закона надае яму як крыніцы права большае значэнне. Развітае права павінна быць само па сабе сістэмным, таму прабелы ў рэгуляванні павінны запаўняцца субсідыярнымі крыніцамі, якімі з’яўляліся на той час рымская сістэма права (прызнаная навукай як агульная), кананічнае, царкоўнае, магдэбургскае, а з сярэдзіны XVI ст. тэарэтычна звычаёвая. Праблема крыніц права ў гісторыка-прававой літаратуры Беларусі застаецца пакуль адкрытай. У сучаснай навуковай літаратуры яна закраналася толькі адносна разгляду той ці іншай праблемы развіцця канкрэтных інстытутаў права. Паступова ў ВкЛ быў назапашаны тэарэтычны і практычны вопыт, створаны іншыя ўмовы для кадыфікацыі. Вынікам гэтага працэсу стала іірыняцце Статута 1529 г., які, як лічаць вучоныя, грунтаваўся ў асноўным на звычаёвым праве, аднак, выкарыстоўваючы як уласны заканатворчы вопыт, так і вопыт іншых крыніц краін, змясціў шмат новых прававых норм дзяржаўнага, адміністрацыйнага, грамадзянскага, шлюбна-сямейнага, апякунскага, крымінальнага, працэсуальнага і іншых галін права? Напрыклад, у ім знаходзяць раманістычныя элементы адносна распараджэння феадаламі часткай землеўладанняў, парадка складання завяшчанняў, апякунскага права і інш.3 У Статуце назіраецца нарастаючая тэндэнцыя ўсеагульнасці права, а таксама тэндэнцыя перавагі пісанага права. Ён дзейнічаў на ўсёй тэрыторыі дзяржавы як самы галоўны закон, а ў выпадку адсутнасці пэўнай прававой нормы прадугледжваў, як выключэнне з агульнага ггравіла, магчымасць карыстання звычаёвай прававой нормай4.