Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
16 Запісалі Н.В.Драбудзька і М.А.Ісачанкава ў 2002 г. у весцы Межная Слабада Клецкага рабна Мінскай вобласці ад Перапечкі Марыі Андрэеўны, 1924 г. нар.
чання Ю.Крачкоўскага, у Беластоцкім павеце на Тройцу бацькі не пускалі сваіх дзяцей у поле, казалі: “Ня йдзіця, дзеткі <„.> у жыце ходзяць раскудланыя русаўкі з вялізнымі нажамі, то вані вас парэжуць ” [ 108, с. 120]); 4)русалкі, якая можа зарэзаць (падольскія маўкі адразаюць сустрэчнаму галаву; украінскія русалкі ўсклікаюць: “Дайте менй волосйнку зарізатй дйтйнку! ” [79, с. 196]) і да т.п.
Адметна, што лексічнае азначэнне працэсаў росту-вегетацыі, выспявання культурных раслін выразна суадносіцца з семіётыкай ‘рэзання, прарэзвання, вызубрывання’. Параўнайце ў беларускіх народных гаворках: ‘узыходзіць’ — вызубвацца, назубвацца, назубіцца, ярыцца, рэзацца; ‘прарастаць, пускаць расткі, парасткі’ — назубіцца, празубіцца, вызубіцца, вызубвацца, зазубіцца', ‘які прарос, прарослы’, ‘пра насенне, якое толькі пачынае прарастаць’ — назубленьг, ‘вытыркацца з коласа’ — назубрывацца', ‘утвараць колас, каласіцца’ — вырэзвацца [162, с. 435, 436, 441, 443—444]. Як паказаў М.Макоўскі, лексіка-семантычнае ўвасабленне пранэсаў вегетатыцыі раслін (семы ‘прарастаць з зямлі, распускацца’) так ці інакш звязана са значэннямі ‘рваць, рэзаць, праразацца’ і можа суадносіцца тым самым з асацыяцыямі хваробы, пракляцця, няшчасця і дат.п. [128, с. 275—277, 383].
Забарона наведваць раслінныя локусы ў час іх актыўнай вегетацыі можа мець, такім чынам, не толькі маністычную (гл., напрыклад, негатыўную ацэнку часу квітнення расліннасці ў сувязі з міфалогікай “процветання” душ памерлых [48, с. 248—253]), але і натурфіласофскую аніматычна-анімістычную аснову: сама расліна, паводле народных уяўленняў, у сваёй вегетацыі небяспечная, бо яна расце — “рэжыцца " ( “Русалны тыждень. волошка цвіте, — не йдэ жэншчына ў лес no ягоды. У жыто не ході!” [40, с. 384]). На другаснасць сацыякультурнага аспекту міфапаэтыкі небяспечнасці русалкі ў/ля раслінных локусаў паказвае не толькі кантамінаванасць ахоўна-аберагальнай функцыянальнасці персанажа (матывацыя апошняй можа быць самай разнастайнай або нават не мець выразнай акрэсленасці), але і лакатыўная універсальнасць міфалогікі русалкі, якая карае. Сакральная небяспечнасць персанажа праяўляецца не толькі ў культурных, але і ў прыродных локусах: русалкі аберагаюць лес ад высечкі (па павер’і, калі чалавек пойдзе ў лес адзін, “дак яна [русалка] нападзе, да возьме за хахольчык тапарышча, што за абушком, да як пачне біць, як пачне біць, — дак у пух саб ’е чалавека... Страху задае " [163, с. 140]) і пужаюць у лесе, у ягадах, на дрэве і інш. ( “Это перед Труйцей Русална неділя, — кажуть. Оні [русалкі] уже гуляють. Bom, no ягоды ходілі, a то — Русальны тыждень насту-
пае: не можно ідті тады, бо оні збіраютца тады да пужають. He можно ідтіўлес на Русальну неділю ” [40, с. 384]; “Ў ее доўгі косы. Влезе на дуба, лезе русаўка та, кажуть, вельмі высоко на дерево. Да пужала людей’’ [40, с. 381]: украінскія русалкі, асабліва на тыдні перад Тройцай, пужалі людзей у лесе сваім крыкам [79, с. 195]).
Земляробчая прагматыка міфалагемы русалкі рэалізуецца, наогул, у кантэксце рэпрэзентацыі вегетатыўнай патэнтыкі і эманацыйнасці стыхіі расліннасці. Адметная ў вобразе ў гэтым сэнсе міфалогіка камунікацыі вегетацыйнай сілы. 3 апошняй варта звязваць матывацыю чарговасці “провадаў” міфалагічнага персанажа спачатку ў лес, а пасля ў збажыну, капусту — з лесу ў поле (у русальных-праводных песнях:
Правяду русалку У зялёну дуброву, У ядраное жыта, Рана-рана, У ядраное жыта. У ядраном жыце Там русалцы жыці [35, с. 222—223]; Правяду русалку ў капусту, А сама вярнуся ў хату пусту.
Правяду русалку з лесу, Рана-рана, з лесу, 3 лесу да ў ядраное жыта. Вот там ёй і жыці [150, с. 351]);
ваджэнне русалкі па схеме “лес — поле — лес” [24, с. 39], а таксама раўназначнасць раслінных лакатываў міфалагічнага персанажа — знаходжанне русалкі адначасова ў полі, лесе і пад. Звяртае на сябе ўвагу абавязковая рэгламентаванасць святкавання вяснова-летніх русаліяў у полі на ўскрайку лесу, у лесе ля поля, на мяжы лесу і поля [гл.: 82, с. 209]. Характэрна, што для вырабу русальскіх вянкоў і хваста міфалагічнага персанажа, якія з прадукавальнымі мэтамі закідвалі ў збажыну, на грады [20, с. 156—158], выкарыстоўваліся бярозавыя, кляновыя, асінавыя і інш. галінкі ( “На русалну неделю русалок проводілі да венкіробілі, да на капусту клалі. Венкі вілі з берозок, а ў венках шлі проводіть русалок ” [131, с. 418]; у вёсцы Сялец Брагінскага раёна перад ваджэннем Русалкі “поўз урожай ”, “па уражаю” “вянок дзелалі для Русалкі і самі надзявалі. Вілі вянкі зь бярозы, для Русалкірабілі вянок большы ”, асобна рабілі ёй хвост: “на галіну накруцяць трапак — галіну прывяжуць, а тады пграпак накруцяць, такіх, штоб маталіся ўсюды, дзе як папала. [Галі-
на] зь бярозы: яна ж гнушчая такая. Хвост вялікі, трохі пацягваўся па зямлі ” (УЗ)). Гэта суадносіцца з міфапаэтыкай апускання русалкамі голля дрэваў да зямлі як магічным акгам перадачы вегетацыйна-прадукавальнай сілы дрэваў, лесу — зямлі, нівам, пасевам (“У лесе русалкі на галінках бяроз качаліся — апусьцяць голлі ўніз і качаюцца. Адзетыя ва ўсё белае, і вянок на галаве” (УЗ, вёска Крукі Брагінскага раёна). Параўнайце: на русальных бярозах — улюбёных дрэвах міфалагічнага персанажа — галінкі звісаюць да зямлі ( “Русальные берозы, — на ніхрусалкі качаються’’ [40, с. 382]).
У кантэксце пладаноснай магікі закідвання русальскіх вянкоў у жыта, на грады паказальная абрадавая сітуацыя спадання вянкоў з дрэва. У вёсцы Вуглы Нараўлянскага раёна дзеўкі падчас “провадаў русалкі” закідвалі вянкі на бярозу, пасля чаго варажылі: “Калі вянок застране між галін бярозы, то значыць, замуж дзеўка хутка пойдзе, а калі ж ён упадзе на зямлю, дзяўчына павінна падняць вянок і аднесці на градку капусты і пакінуць яго там, кабраслі вялікія качаны ” [149, с. 176],
Міфалогіка камунікацыі вегетацыйнай сілы выражаецца і ў тым, што зялёнае ўбранне абрадавай маскі русалкі пры “провадах” яе ў збажыну выраблялася з разнастайных галінак, кветак, траваў (русальскія вянкі вілі “іс красак, абі з якіх, а большы з васілька. <.„> Вянкі ў дзевак із васількоў, ау Русалкі абы зь якіх красак, толькі любісціку ня патрабляям. I жыта, таячка. уплятаям ” (вёска Юркавічы Гомельскага павета) [164, с. 205—206]).
Міфалогіка камунікацыі вегетацыйнай сілы, увогуле, традыцыйная для траецкага часу. У гэты перыяд, напрыклад, пашыраныя звычаі выкарыстання маю, галінак бярозы, клёну, асіны, якія ўторкваюць у зямлю ў полі, на градах з мэтай павелічэння ўраджаю, спаравання і абароны ад шкоднікаў, благога вока; зеляніну кладуць у гумнах, месцах захоўвання снапоў, зерня, каб аберагчы ад мышэй.
Лучнасць земляробча маркіраванай міфасемантыкі русалкі і ўвасобленай у структуры вобраза вегетатыўнай стыхіі расліннасці пацвярджаецца ўяўленнем пра эманацыйнае знікненне закінутайу жыта расліннай абрадавай маскі русалкі: “...Як трошкі давядом яе да жыта блізка, тадыяк пірнуцьяе сэрэд ніві, задзежай, сусім!.. <...> Якукінулі русалку ў жыта, так яна там і прападаа, бо ўся адзежа на ей паганаа... ” [164, с. 205—206]. Гл. таксама атаясамленне праяўленняміфалагічнага персанажа і збажыны ў часе актыўнай еегетацыі апошняй: па перакананні жыхароў вёсак Зарэчча і Калыбань Брагінскага раёна, валасы ў русалак, што паяўляюцца ў збажыне (“...як жыта паднялася,
так ірусалкі. Штоб, мо, не зрывалі, штоб не тапталіся па жыту... ”), — “пад цвет жыта" (УЗ); сяляне вёскі Рудакоў Хойніцкага раёна, звязваючы месцазнаходжанне русалак з жытам (“яныўжыціжылі”), верылі: “От як ідзеш цераз жыта, а яно як бы калоціцца, то знай — русалкі бегаюць ” [140, с. 56]; па палескім павер’і, “жнеш жіто, іх не бачыш, a она ідэ, каже: “Здравствуй”, жіто шэлэстіть... " [131, с. 417]. Красаванне жыта, па павер’і, тоеснае і непадзельнае з красаваннем у ім і з ім русалкі: “Русаўкі, русаўкі. Баало деті ў жіті ховаюца. Маті кажеть: “Нэ ідэужіто, боросаўка зловіть... Як красуе жіто, то она красуецца коло того жіта ” [ 131, с. 419],
Рост, марфалагічныя характарыстыкі міфалагічнай істоты (як і лесавіка!) яўна суадносяцца з вегетатыўнай канстытуцыянальнасцю раслін. Па ўяўленнях усходніх славян, у лесе русалкі — высокія, як дрэвы (“Лес шуміт-греміт, ійум idem — русалкі ходят, высокіе, как деревья, венкі, рубахі [на іх] ” [39, с. 95]), у той час як у жыце параметры іх адпавядаюць знешнім прыкметам збажыны (па павер’ях з Круглянскага раёна, “русалкі тоненькія, голыяўжыці, адцягнуць і шчакочуць... ”17).
Такім чынам, акгуальная земляробчая прагматыка міфалагемы русалкі знаходзіць выражэнне найперш у кантэксце аніматычна-анімістычнай асацыятыўнасці вегетацыйнай парадыгматыкі вобраза. Міфалогіка праяўлення вегетатыўнай стыхіі расліннасці яскрава і адназначна паказвае пры гэтым на інстытуцыянальную прыярытэтнасць аніматычнаанімістычнага складніка ў першапачатковай мадэлі русальнай традыцыі. Вегетацыйна-прадукавальная сінтагматыка міфалагемы русалкі выяўляе генетычную сувязь вобраза з уяўленнямі аб аніматычна-анімістычным вегетацыйным духу расліннасці.
2.2. Сацыякультурныя канцэпты аграрнай прагматыкі міфалагічнага персанажа русалкі і натурфіласофскі пачатак міфалагемы
Прыярытэтнасць архаічнай аніматычна-анімістычнай асновы аграрнай прагматыкі русальнай традыцыі славян акрэсліваецца яшчэ выразней пры супастаўленні сацыякультурнай функцыянальнай матываванасці з’явы і натурфіласофскага пачатку міфалагемы русалкі.
17 Запісала Т.В.Валодзіна ў 1999 г. у весцы Шэпелевічы Круглянскага раСна Магілйўскай вобласці ад Каласковай М.В., 1918 г. нар.
Спынімся на аналізе асноўных сацыякультурных канцэптаў аграрнай прагматыкі русальнай традыцыі беларусаў на агульнаславянскім фоне.
Аграрную прагматыку русальнай традыцыі матывавана маркіруе ў першую чаргу шлюбна-прадукавальны канцэпт. Галоўным, ядравым аспектам рэалізацыі семіятычнай апазіцыі “мужчынскі-жаночы” ў структуры архаічнай функцыянальнасці вобраза русалкі выступае менавіта кантэкст шлюбна-прадукавальнай полаўзроставай эвалюцыі персанажа як духа вегетацыі і ўрадлівасці палёў [183],
КНІГІ ОНЛАЙН
