КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
кантынуума і абраду, Т.А.Агапкіна прыйшла да высновы, што славянскія русаліі — каляндарна-міфалагічны комплекс у сістэме траецка-купальска-пятроўскага цыкла, міфалагема русалкі ў якім сталася прадуктам узаемадзеяння з іншымі ўяўленнямі (пра самадзіваў і іншых духаў прыроды ў міфалогіях краін Міжземнамор’я і ў балканаславянскім арэале, з уяўленнямі пра закладных нябожчыкаў — ва ўсходніх славян). Генезіс русальнай традыцыі ў паўднёвых славян выглядаў, на думку даследчыцы, у гэтай сувязі так, што на першым этапе запазычаныя хранонімы на +rusal-/+rusanі пад. абазначалі адрэзак перад-/паслятраецкага часу, а таксама абходны абрад, да яго прымеркаваны, і ўдзельнікаў абраду; на другім этапе аформілася ўяўленне пра сезонны каляндарна-міфалагічны персанаж русалкі, які ўспрыняў разам з тым і абрысы жаночых міфалагічных істот — духаў прыроды самадзіваў, у выніку чаго і комплекс уяўленняў пра насыланне/лекаванне апошнімі хвароб атрымаў каляндарнае значэнне. Запазычаная праз пасрэдніцтва паўднёвых славян, у славян усходніх лексема русалка першапачаткова абазначала: 1) жаночы персанаж русаліяў; 2) сезонна-каляндарны персанаж русальскага часу; 3) раслінны персанаж. Пазней русалкі сталі атаясамляцца з закладнымі нябожчыцамі, паколькі культ апошніх ва ўсходніх славян быў развіты, у той час як міфалагічныя персанажы культу не мелі спецыяльнай родавай назвы [3, с. 341—369]. Семіятычная значнасць феномену русалкі ў структуры русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу матывавана прадвызначыла, аднак, даследаванне яго ў XIX—XX стст. галоўным чынам у кантэксце паходжання і развіцця вобраза тэмпаральнага міфалагічнага персанажа, зыходзячы з функцыянальнай семантыкі апошняга — па сутнасці ў дэманалагічным кірунку. Каменем спатыкнення пры гэтым заўсёды выступалі выразны маністычны складнік міфалагемы русалкі і пастава русалкі — духа прыроды. Большасць даследчыкаў аргументавана звязвала генезіс персанажа з уяўленнямі пра памерльгх. А.М.Весялоўскі на падставе памінальнага характару рытуалаў славянскіх вяснова-летніх русаліяў (у адрозненне ад зімовых русаліяў, вядомых у Балгарыі, Румыніі, на поўдні Македоніі, якія вядуць свой пачатак, на думку вучонага, ад старажытнагрэчаскага асенняга свята ў гонар Дыяніса, перададзенага сучасным народам праз візантыйскі абрад — “готскую нгру”)1, у прыватнасці, лічыў, што вытворны ад святкавання 1 У паўднёвай Македоніі зімовыя або калядныя русаліі — поганй днй — святкаваліся ад Раства да Богаяўлення. Паводле Стаглава, у старажытнай маскоўскай Русі русаліі спраўлялі “о навечернн Рождества Хрнстова н Богоявлення”. тэрмін русалка абазначае душы памерлых продкаў, наўяў (адсюль варыянты назваў тыпу наўкі, няўкі, маўкі) [34, с. 260—286]. Канцэпцыю вучонага ў той ці іншай меры падзялялі А.М.Афанасьеў [14, с. 139—140,243—244], Я.Анічкаў [11, с. 301—304], А.Цярэшчанка [197, с. 145, 149—150], М.М.Галькоўскі [57, с. 60-—68], Л.Нідэрле [145], М.Ф.Сумцоў [195], М.Арнаудаў [12], Д.Марынаў, М.Беновска-Сыбкова [26] і інш. Міфалагему русолкі-manes даследчыкі звязвалі ў той жа час і з культам прыроды. Так, Л.Нідэрле, адзначаючы, што жаночыя фігуры, якія выступалі на святкаваннях русалій, прасякнутых вакхічнымі матывамі і напоўненых драматычнымі сцэнамі, атрымаўшы назву русалак, сталі асэнсоўвацца славянамі як міфалагічныя істоты-русалкі, распаўсюдзіўшы сваё імя на жаночых істот — персаніфікацый душаў продкаў, у тым ліку душаў дачасна памерлых дзяцей і дзяўчат, разам з тым указвае, што на спрадвечна славянскай аснове русалкі сталі атаясамляцца і з уяўленнямі пра вадзяных німфаў. “На гэтых німфаў, славянскай назвы якіх мы не ведаем (вадзяная дзяўчына? віла? берагіня?), — піша даследчык, — пазней перайшла назва русалка” [145, с. 302], М.М.Галькоўскі, сцвярджаючы роднаснасць славянскіх прыродных духаў вілаў і берагінь з русалкамі, лічыў назву берагіня другой назвай русалак, бо яны часцей за ўсё паказваюцца па берагах рэк і азёраў [57, с. 68—69], Русаліі, паводле вучонага, не перастаючы быць культам памерлых (ваенныя песні ў русальных рытуалах паўднёвых славян і албанцаў даследчык разглядае як рэшткі трызны), пераходзяць, наогул, у культ прыроды, што “бачна з пераапрананняў, якія абазначалі абнаўленне прыроды вясной” [57, с. 65], Завершанае канцэптуальнае вырашэнне міфалагема русалкі-manes атрымала ў працах Дз.К.Зяленіна. Прапанаваўшы тэорыю размежавання памерлых на чыстых, продкаў (“дзядоў”, “радзіцеляў”) і нячыстых, закладных (памерлых дачасна, не сваёй смерцю і да т.п.), даследчык прыйшоў да высновы, што русалкі ўспрымаліся як душы апошніх. Гэта, на яго думку, тлумачыць і дэманічныя абрысы вобраза — трапіўшы да ўсходніх славян разам з хрысціянствам, назвы персанажа і свята русаліяў супалі тут са старажытным язычніцкім святам у гонар закладных нябожчыкаў. Такім чынам, новая “еўрапейская назва’' стала ўжывацца і ў дачыненні да закладных, якім было прысвечана язычніцкае свята. “У далейшым гэтым словам сталі абазначаць толькі закладных нябожчыц-дзяўчат, якім надалі абрысы грэчаскіх німфаў, а іншы раз і грэчаскіх сірэнаў”. Па прыкмеце полу ўсе закладныя нябожчыцы, жанчыны і дзяўчаты, паводле назіранняў аўтара, вылучаюцца народам у разрад, вядомы пад асобнай назвай — “русалка” [79, с. 61, 142—143; 78, с. 419]. Выразная пантэістычная напоўненасць вобраза ўсходнеславянскай русалкі, згодна з Дз.К.Зяленіным, можа лагічна суадносіцца з пантэістычнасцю закладных. “Усё, што вядома нам пра культ русалак ва ўсходніх славян, — пісаў вучоны, — тлумачыцца паходжаннем русалак. <...> Бачыць у іх духаў рэк і крыніц перашкаджаюць тыя абставіны, што яны жывуць таксама ў лясах і ў полі. Можна лічыць, што ў болып старажытных вобразах русалак існуе пэўная сувязь з культам раслін, але і гэту сувязь можна растлумачыць тым, што русалкі — закладныя нябожчыкі” [78, с. 418—419], 3 усяго пераліку характарыстык русалак К.Машыньскі лічыў прынцыпова важным вераванне пра паходжанне з душаў дачасна памерлых дзяўчат, якія былі пакрыўджаныя лёсам і помсцілі жывым [243, с. 603]. Маністычная канцэпцыя міфалагемы русалкі ўвогуле аказалася яўна недастатковай для вычарпальнай характарыстыкі русальнай традыцыі славян. У якасці асновы яскравай земляробчай прагматыкі вобраза ў навуковай літаратуры сталі разглядаць і выразную сувязь міфалагічнага персанажа з культам прыроды. Так, не адмаўляючы палажэння аб адлюстраванасці ў міфалагеме ўяўленняў пра закладных, Э.В.Памяранцава адзначыла ў русалцы характарыстычныя рысы архаічных лясных, палявых і вадзяных дэманічных істот жаночага полу [157, с. 68—91], На сувязь міфалагічных персанажаў са стыхіямі вады, расліннасці і культам урадлівасці палёў звярнулі ўвагу К.Машыньскі, С.А.Токараў, А.С.Ліс [244; 198, с. 88—91; 125, с. 78—81], Дз.К.Зяленін у пазнейшых работах (пасля “Очерков русской мнфологнн”, Ч. 1, Пг.,1916) паказваў на генетычную сувязь русалак з вадой і расліннасцю. Траецкая абраднасць, на яго думку, дазваляе ўгледзець у русалцы вадзянога духа: у траецкі перыяд вадзяныя (і ў тым ліку русалкі) выходзяць з вады на сушу, для іх увесялення ладзяцца на берагах вадаёмаў гулянні, арэлі, рытуалы завівання вянкоў і кумлення. Абрад жа выгнання русалак назад у лес і ваду здзяйснялі тады, калі вільгаці ў палях аказвалася ўжо зашмат [246, с. 154]. Даследчык дапушчае, што русалкі былі спачатку духамі расліннасці, але затым адбылося сумяшчэнне іх з вадзянымі духамі, якія таксама, як і русалкі, штогод выходзілі з вады на сушу, у гаі і лясы [81, с. 613]. 3 прыроднымі стыхіямі — вадой і расліннасцю — спрадвечную функцыянальнасць русалак звязваў В.Клінгер [239]. Адметна, што земляробчая прагматыка міфалагемы русалкі, сувязь яе з культам урадлівасці палёў тлумачыліся ў кантэксце менавіта пантэістычнасці вобраза, функцыянальна-канстытуцыянальнай паяднанасці яго са стыхіямі прыроды, у першую чаргу з патрэбнай для вегетацыі раслін вадой. Міфалагічны персанаж трактаваўся як увасабленне канцэнтраванай жыватворнай сілы вады, водна-вільготнай прыроды росту і ўрадлівасці расліннасці. Так, В.К.Сакалова, У.Я.Проп, Б.А.Рыбакоў лічылі міфалагічны персанаж першапачаткова персаніфікацыяй зямных, патрэбных чалавеку водаў [160, с. 77—81; 169, с. 675—685; 192, с. 220—222; 138, с. 390; 18; 19]. Русаліі, як свята ў гонар русалак, на думку даследчыкаў, маюць таму вялікае магічнае значэнне, “з’яўляюцца агульнаславянскім (а можа быць, і агульнаіндаеўрапейскім) аграрным святам, звязаным з ураджайнасцю палёў, маленнямі аб дажджы і нараджэнні новага калосся” [ 169, с. 681 ]. Сезонныя духі-русалкі паказваліся на зямлі якраз тады, калі патрэбен быў дождж, калі трэба было спрыяць ураджаю. Сфармаваныя пад уплывам дзейнасці хрысціянскіх місіянераў дэманічныя і маністычныя абрысы міфалагічных істот, паводле паходжання вадзяных жаночых бостваў, падаўцаў жыватворнай вяснова-летняй вільгаці, надумку названых вучоных, не змянілі ўвогуле архаічнай функцыянальнасці міфалагемы: ад русалак імкнуліся пазбавіцца, іх сталі выганяць, але часта “праводзілі” менавіта да жыта [192, с. 222], Пантэістычна-земляробчая парадыгма міфалагемы славянскай русалкі стала асновай асэнсавання апошняй у кантэксце выражэння канцэнтраванай жыватворнай сілы прыроды наогул. У русальнай абраднасці, як зазначае Т.А.Івахненка, русалка — сімвал найвышэйшага росквіту прыроды, культу ўраджайнасці, культу ўрадлівасці [89, с. 124], Па меркаванні М.М.Уласавай, русалкі, генетычна звязаныя з уяўленнямі пра важную для земляроба ажыўляльную сілу вады, жыватворную для расліннасці вільгаць, спрадвечна асэнсоўваліся славянамі галоўным чынам як персаніфікацыі сіл урадлівасці, прыроды. На пачатку вясновалетняга часу яны нібы з’яўляліся з вады, зямлі, расліннасці, затым у іх жа раствараліся [53, с. 448—464], “Відавочна, што русалкі, — піша даследчыца, — з’яўляюцца на зямлі ў перыяд напружання ўсіх яе сіл, падчас веснавога росквіту зеляніны, паспявання збажыны; іх прыход у лясы і на палі суаднесены з пікам праяўлення неабходных для наступлення летняга росквіту, звязаных з вадой, вільгаццю сіл урадлівасці. Русалка — гэта і матэрыяльнае, канкрэтнае ўвасабленне сілы ўрадлівасці, і звышнатуральная істота, якая эманіруе гэту сілу ў сваім руху, уплывае на ўрадлівасць” [53, с. 456],