Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
Лагічна вынікае з апошняга канцэпцыя міфалагічнага персанажа русалкіяксамастойнага ісамадастатковагаземляробчага духа, боства ураджайнасці палёў, урадлівасці зямлі. Ва ўсходнеславянскіх русаліях, паводле Г.А.Барташэвіч, адбіліся архаічныя язычніцкія ўяўленні
пра русалку як захавальніцу і падаўцу ўрадлівасці, аднаго з апекуноў і старажытнае боства пладаноснай зямлі, распарадчыкаў воднай стыхіі. Падкрэсліваючы пазнейшае паходжанне дэманічных і маністычных абрысаў, даследчыца збліжае русалак з берагінямі, адзначае, што ў абрадзе “провадаў русалкі” персанаж можа суадносіцца з уяўленнямі пра боства прыроды, якое памірае і ўваскрасае [20, с. 154—175; 236, с. 433]. Згодна з Я.Кагаравым, русалкі — архаічныя дзевы пладаноснай прыроды і галоўным чынам жыватворнай вільгаці, апекуны расліннасці і пасеваў. На гэтай глебе, на думку вучонага, славянскія русаліі (першапачаткова памінальныя рыгуалы) ускладняліся цэлым шэрагам звычаяў і абрадаў, звязаных з магіяй урадлівасці палёў [98; 99].
Шырокі пазаманістычны погляд на міфалагему славянскай русалкі стаўся магчымым дзякуючы істотнаму перагляду дэманолагамі прапанаванай Ф.Міклошычам тэорыі запазычання славянамі русальнай традыцыі. Выразна акрэсленая архаічная аснова з’явы, у сваю чаргу, празрыста паказвала на яўную аўтэнтычнасць феномену. Так, Т.Д.Златкоўская, выступіўшы супраць тэорыі запазычання ўсходнімі славянамі русальнай абраднасці як напрамую з антычнага Рыму, так і праз пасрэдніцтва паўднёвых славян, сцвердзіла, што толькі назва свята магла быць перададзена з Візантыі праз паўднёвых славян на Русь, наклаўшыся на мясцовыя старажытныя звычаі і даўшы ім новую назву. Як найархаічнейшы элемент у міфалагеме русалкі яна адзначыла рысы ўладарак воднай стыхіі і ўраджайнасці палёў, трактуючы старажытныя русаліі як накіраваныя на стымуляцыю росту збажыны і расліннасці наогул, як звязаныя з земляробчым каляндарным цыклам, з семантыкай урадлівасці і пладавітасці. Прымаючы канцэпцыю Дз.К.Зяленіна пра русалак як закладных, але лічачы .маністычны кампанент у вобразе другасным, трансфармацыйным, даследчыца заўважыла, што “змена міфалагічнага вобраза русалак з палявых і галоўным чынам вадзяных дзеваў у закладных нябожчыкаў — вынік дзейнасці царкоўных прапаведнікаў” [86].
Пры паяднанні ў навуковай літаратуры функцыянальна пантэістычнай земляробчай семантыкі русалкі з уяўленнямі аб уласна духу вегетацыі расліннасці на аснове маністычнай канцэпцыі дэманалагізацыі прыроды звяртае на сябе ўвагу трактоўка міфалагемы ў кантэксце выражэння архаічных індаеўрапейскіх вераванняў аб інкарнацыі душ памерлыху дрэвы ірасліны [ 121, с. 181 ]. У працах Л.М.Вінаградавай гэтая трактоўка атрымала працяг у арыгінальнай ідэі “прарастання” душ дачасна памерлых [39; 45; 44; 48]: на падставе ўяўлення “расліны — адна з форм замагільнага існавання дачасна памерлых” [40, с. 98], Развіваючы пала-
жэнні Дз.К.Зяленіна аб сувязі русалак з расліннасцю і адлюстраванасці ў вобразе рысаў закладных. даследчыца прыйшла да высновы, што сезонная актыўнасць міфалагічнага персанажа ў вяснова-летні перыяд матывавана ўяўленнямі аб “прарастанні” ў гэты час у раслінах душаў закладных “маладых” нябожчыкаў (гэта верагодна ў сувязі з пашыранымі ў індаеўрапейцаў архаічнымі вераваннямі пра вясновае абуджэнне душ памерлых, якія вяртаюцца да жыцця разам з першымі кветкамі, пяшчотнай зелянінай пасеваў і квітнеючымі дрэвамі) [48, с. 248—253]. На аснове універсальнай сімволікі вясны як “маладосці”, а зімы як “старасці” размеркаванне каляндарных сезонаў актыўнасці памерлых суадносіцца, увогуле, з узроставымі катэгорыямі апошніх, так што асенне-зімовы перыяд прызначаўся для кантактаў з памерлымі “радзіцелямі”, “дзядамі"’, а вяснова-летнія свягы — для памінання маладых нябожчыкаў [38, с. 182]. Такім чынам, паводле Л.М.Вінаградавай мае месца выразная аналогія паміж аграрна-маністычным зместам калядавання як адорвання сезонных прышэльцаў з “таго свету”, ад якіх залежыць урадлівасць і лад у сям’і ды гаспадарцы [37], і вяснова-летнімі русаліямі. «Самім сваім з’яўленнем на раслінах, — піша даследчыца, —русалкі як бы спрыялі добраму росту, цвіценню і ўраджайнасці. У гэтай сувязі <...> павер’і аб тым, што русалкі гуляюць па жыце, “шчоб цьвіло, шчобурожай быў”, што хлеб родзіць у дастатку ў месцах, дзе яны бегалі, дазваляюць расцэньваць ваджэнне пераапранутай (русалкі. — УС) у жыта (або ўстанаўленне траецкай бярозкі ў жытнім полі) як рытуал, скіраваны на забеспячэнне ўраджайнасці палёў. У такім разе русалка ўяўлялася як апякун гаспадаркі і ўраджайнасці палёў, паколькі — як і “дзяды” — магла дапамагаць (“спрыяць”) сваім родзічам з “таго свету”» [39, с. 129]. Аграрнаманістычная парадыгматыка “маладога” сезоннага расліннага духа русалкі матывавана пераклікаецца ў гэтым плане з каляндарна-земляробчым міфалагічным комплексам Персефоны [48, с. 257],
Нягледзячы на неаслабную ўвагу з боку даследчыкаў на працягу больш чым паўтара апошніх стагоддзяў, русальная традыцыя славян застаецца, аднак, дастаткова праблемным полем вывучэння фалькларыстыкі і сумежных дысцыплін. Выразна вызначальны ў яе структуры міфалагічны кампанент, актуальная ўстойлівасць і жыццяздольнасць аўтэнтычных уяўленняў пра русалак, безумоўная прыярытэтнасць міфалагемы русалкі — па сутнасці функцыянальна-семіятычнай асновы феномену — матывавана вымагаюць разгляду традыцыі найперш у кантэксце дынамікі развіцця і трансфармацыяў тэмпаральнага міфалагічнага персанажа. Характарызуючы вобразна-стылістычную на-
поўненасць русальнай паэзіі, А.С.Ліс, у прыватнасці, заўважае, што ў тэкстах песень “з рэдкай паслядоўнасцю, прынамсі, з большай непасрэднасцю, чым у іншых каляндарна-песенных цыклах”, адбіліся ідэі, “зашыфраваныя ў абраднасці русальнага тыдня, выражаныя ў вераваннях аб русалках” [125, с. 79—80].
Поруч з моцнай амбівалентнасцю вобраза русалкі фактарам, што стрымлівае комплекснае даследаванне гэтай шматграннай і кантамінаванай з’явы, выступае відавочная раз’яднанасць каляндарнай функцыянальнай прымеркаванасці русальнай традыцыі і яе рэальнага міфалагічнасеміятычнага зместу, які патэнцыйна шырэйшы за рамкі сезонна-тэмпаральнага кантынуума і фактычна паступова парывае з ім. Усведамляючы апошняе, прадстаўнікі каляндарна-міфалагічнага кірунку вывучэння русальнай традыцыі славян яўна недаацэньвалі і недаацэньваюць ступені самастойнасці і самадастатковасці міфалагемы русалкі ў сістэме фальклорна-этнаграфічных рэалій, а дэманолагі — маркіраванай каляндарнасці яе.
3 улікам арэальна-тыпалагічнага і кампаратывістычнага аспектаў міфалогікі русалкі, а таксама гістарычнай рэтраспекцыі, верагодна прадуктыўнымі ў вывучэнні русальнага фальклорна-этнаграфічнага комплексу славян, у сувязі з вышэйсказаным, могуць быць прызнаны сістэмна-гістарычны і комплексна-міфалагічны падыходы. У кантэксце асэнсавання кантамінаваных і трансфармаваных уяўленняў пра русалку і русальскі час важнай задачай выступае пры гэтым даследаванне генетычных функцыянальна-семіятычных асноваў феномену (крытэрыяў вегетацыйна-прадукавальнай міфалогікі русалкі, сацыякультурных і натурфіласофскіх пачаткаў вобразу, сезоннай і каляндарна-часавай дэтэрмінаванасці з’явы), аналіз і рэканструкцыя архаічнай аўтэнтычнай міфалагічнай мадэлі русальнай традыцыі. Назапашаны навукай за апошні перыяд матэрыял дае магчымасць падысці да яе вывучэння ва ўзаемасувязі, узаемаабумоўленасці ўсіх кампанентаў і аспектаў, выявіць як структурна-тыпалагічныя, так і структурна-генетычныя сувязі русальных комплексаў славян.
Сувязь з расліннасцю, ростам-вегетацыяй і ўраджаем — найбольш істотная, рэлевантная прыкмета міфалагемы русалкі ў сінхронным і гістарычным плане [208, с. 566—567; параўнайце: 39, с. 127—130; 48, с. 233— 257], — рэалізуючыся не толькі ў месцазнаходжанні (на дрэвах, у травах, збажыне), функцыянальнасці (спрыянне росту, урадлівасці, абераганнеахова красавання расліннасці), але і сезоннай прымеркаванасці актыўнасці/праяўлення персанажа да часу найвышэйшага росквіту, біякас-
мічнага піку ў развіцці раслін (русальнага/гранога тыдня, траецка-купальска-пятроўскага часу), поўнага перыяду і канкрэтных цыклаў вегетацыі расліннасці ад вясны да восені, пры комплексным падыходзе вераемна паказвае на генетычную повязь вобраза з уласна вегетатыўным культам. У аўтэнтычнай русальнай традыцыі яскрава адбіліся архаічныя ўяўленні прааніматычна-анімістычны вегетацыйны дух, рост, росквіт і выспяванне расліннасці, з аднаго боку, і сезоннасць гэтай праявы — з другога.
На малаверагоднасць канцэпцыі маністычнай асновы дэманалагізацыі прыроды для азначэння першавытокаў міфалагемы русалкі, на другаснасць веравання “русалкі = інкарнацыі памерлых у дрэвы і расліны” паказвае той факт, што раслінныя локусы персанажа ў агульнаславянскай традыцыі разумеюцца як лакатывы ўласна духа прыроды, а не памерлых-manes: па ўяўленнях усходніх славян, русалкі на граным тыдні не проста выбіраюць, любяць бярозы, знаходзяцца на іх, але і валодаюць у гэты час дрэвамі (гл. назву бярозы, на якой качаліся русалкі, — русальная бяроза). У паўднёвых славян вядомыя “самадзіўскія” дрэвы — высокія, старыя, крывыя дрэвы, асобныя віды дрэваў — бук, арэх, таполя, ясень і інш. (гл. назвы: вйлйн лук, вйлйн вйкац, вйлйн клйнац, самодйвско цвете, русалче), якія ўшаноўваюцца як уласнасць роднасных русалцы вілаў, самавілаў, самадзіваў і ўспрымаюцца як носьбіты іх магічных якасцяў [40, с. 55]. Параўнаем з уласна прыроднай канстантнасцю локусных характарыстык персанажа: знаходжанне русалкі не толькі ў расліннасці, але і на вадзе — у рэках, азёрах, крыніцах і калодзежах, у паветры, агні, зямлі/пад зямлёй, на небе, на ўзгорках, горах, “угары” і г.д.
У адказах нашых рэспандэнтаў старэйшага пакалення падкрэсліваецца аддаленасць месцазнаходжання русалак ад чалавечай/непасрэдна набліжанай да чалавека прасторьг. “У агародзі русалак не бачылі — яны ў полі, даўлесі, даў вадзе — дзе людзі не ходзяць! Дак там яны булі. Дзе мало людзей ходзіць ” (УЗ, вёска Глінішча Хойніцкага раёна, запісана ад Кудрыцкай Еўдакіі Яўхімаўны, 1903 г. нар.). Параўнайце з агульным для ўсходніх славян уяўленнем аб тым, што русалкі жывуць у глухіх, недаступных для чалавека месцах, а таксама з матывам выцяснення міфалагічных істот памеры асваення чалавекам прыроднай прасторы. Так, руская русалка, якая, згодна з назіраннямі У.І.Даля, любіць “пустыя і глухія воды”, “амаль адусюль выцеснена людзьмі”. “Нідзе бадай не знойдзеце вы цяпер такога месца, — заўважае даследчык, — дзе б, з ведама насельнікаў, дагэтуль вадзіліся русалкі. Яны або былі тут калісьці і пе-
КНІГІ ОНЛАЙН
