Русальная традыцыя беларусаў
міфапаэтычная сістэма, тыпалагічныя паралелі
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 187с.
Мінск 2006
равяліся, або вам пакажуць у любой мясцовасці на другую — а тут іх, маўляў, няма” [68, с. 54]. Другаснасць уяўленняў аб “прарастанні” ў вяснова-летні час русалак — закладных “маладых” нябожчыкаў відавочная і таму, што ідэі інкарнацыі-руху душ памерлых у расліннасці маглі развіцца, ва ўсякім разе, на аснове папярэдняй аніматызацыі, анімізацыі і персаніфікацыі прыроды.
Феномен выразнай архаічнасці русальнай традыцыі славян вымагае дакладнага адказу на пытанне пра запазычанні і аўтэнтызм з’явы. “Лакалізацыя русальных абрадаў і паэзіі, відавочная сувязь народных уяўленняў пра русалак з лесам, жытам, а не толькі з воднай стыхіяй і культам памёршых, што можна аднесці да пазнейшых трансфармацый народных уяўленняў, — заўважае К.П.Кабашнікаў, — ставяць пад сумненне вывады некаторых даследчыкаў аб непасрэдных сувязях усходнеславянскай русальнай абраднасці з рымскім святам веснавых памінак rosalia” [97, с. 55], Як паказваюць сучасныя даследаванні, прамых паралеляў да лацінскіх rosalia/rosaria ў славянскім народным календары сапраўды няма [3, с. 341], Русальныя абрады, звязаныя з ушанаваннем памерлых, пераклікаючыся з рыма-італійскімі разаліямі, маюць відавочнае аўтэнтычнае паходжанне: іх трэба разглядаць у кантэксце ўзаемадзеяння архаічнай русальнай традыцыі і семантычнага поля сямейна-абрадавых канцэптаў. Варта, наогул, пагадзіцца з выкладзеным яшчэ ў першай палове XIX ст. тэзісам І.М.Снегірова: “Хаця рымскія rosalia, навагрэчаскія povaakia і славяна-рускія русаліі падобныя адно да аднаго і святкаванні іх прыпадаюць на амаль адзін і той жа час года ў розных краінах, але па змесце сваім і мясцовым значэнні яны розныя, паколькі і тое, і другое запазычана імі ад мясцовасці, клімату і нораваў туземных” [191, с. 16].
Трактуючы элементы тоеснасці ў лацінскіх і славянскіх русаліях як тыпалагічныя паралелі, нельга, аднак, ігнараваць таго, што ў раннехрысціянскі час магло мець месца прамое ці ўскоснае запазычанне, пра што сведчаць яскравыя акцыянальныя аналогіі, якія ва ўсходніх славян фіксуюцца, што паказальна, амаль выключна на Усходнім Палессі — зоне верагодных міжэтнічных уплываў. Да ліку такіх аналогій можна аднесці найперш рытуалы “провадаў русалак” на могілкі. Характэрныя пры гэтым дзеянні на могілках, у тым ліку з русальскімі вянкамі і самім персанажам русалкі: наведванне магілаў памерлых родзічаў, сваякоў і блізкіх, кіданне вянкоў у могілкі/на магілы, вешанне іх на крыжах над магіламі, на дрэвах, на агульным крыжы на могілках [39, с. 111—112, 118—119; 48, с. 238; у балканаславянскім рэгіёне гл.: 48, с. 243], штурханне/пус-
канне Русалкі ў могілкі і пад. У вёсцы Дзімамеркі Лоеўскага раёна “провады русалкі” ўключалі такія моманты, як шэсце дзяўчат з распушчанымі валасамі і вянкамі на галовах на могілкі і зачэпліванне вянкоў на крыжах магілаў блізкіх і родзічаў, пасля чаго ля капліцы выконваліся русальныя песні з мэтай “прызваць да сябе русалку”: “Пелі да цех пор, пака із гая не пакажацца русалка-дзевачка Усе ў гэты момант крычалі: “Русалка гоніцца! ”, — і ўцякалі. На наступны дзень (у панядзелак пасля Сёмухі) спраўлялі гэтак званыя русальныя дзяды з наведваннем могілак і спевамі ля капліцы; на могілках з’яўлялася прыбраная ў зеляніну Русалка, якую лавілі і вялі ў жыта [149, с. 170; 89, с. 124—125]. “Провады” русалак на могілкі і зачэпліванне вянкоў на крыжах адметна карэлююць у палескім русальным абрадзе з акцыямі вешання вялікага русальскага вянка на варотах могілак [39, с.118] і яўна хрысціянізаваным рьггуалам з характэрным распальваннем памінальных (?!) агнёў ля культавых крыжоў. У Нараўлянскім раёне “дзеўкіробяць з цвятоў вяночка, з любых цвятоў: і клёну нацапляюць, і разнай зелені, — да на галаву надзенуць дзеўцы і вядуг{ь. А колісь храсты стаяліў дзярэўнях, то дахраста, ды паспяваюць ля храста. Ды йшчэ w агонь наложаць, да пораскікаюць no тому огню, то которая перапрыгне, а каторая не, дый пойдуць дадому... ” [20, с. 163]. Паяднаўшыся ў глыбокай старажытнасці з культам памерлых на аснове земляробчай нрагматыкі, у раннехрысціянскі час славянскія русаліі зусім натуральна маглі прыўлашчваць прынесеную з рыма-італійскага і грэка-візантыйскага масіваў культуру ўшанавання нябожчыкаў.
Аналізуючы сінхронныя і гістарычныя пласты міфалагемы русалкі, даследчыкі звярнулі ўвагу на выразны полісемантызм вобраза. Звязваючы апошняе з познім генатыпам міфалагемы, В.І.Дынін указвае на магчымы сінтэтычны характар уяўленняў пра русалак, што склаліся на аснове павер’яў “аб самых разнастайных істотах, аб’яднаных <. ..> па прыкмеце полу і па сваёй прыналежнасці дасвету памерлых”. “Папярэднікамі русалак, — піша даследчык, — цалкам маглі быць вілы, звязаныя з культам урадлівасці, і, відавочна, з русаліямі. Але не толькі яны. Відаць, не выпадкова русалкі сваім знешнім выглядам і дзеяннямі часта нагадваюць іншых істот — лесуноў, вадзянікоў і палудніц” [71, с. 114],
Вылучаючы ў русалцы архаічную семантыку рэпрэзентацыі сіл урадлівасці ў самы напружаны з метэаралагічнага пункту гледжання вяснова-летні час, М.М.Уласава звязвае полісемантызм вобраза з першапачатковым сінкрэтызмам уяўленняў, са спрадвечнай складанай кантамінаванасцю міфалагічнага персанажа [53, с. 455—459]. “Ад ру-
салак, — піша М.М.Уласава, — могуць залежаць амаль усе сферы сялянскага быцця, што, магчыма, указвае на іх некалі істотную ролю поліфункцыянальных бостваў” [53, с. 461]. Гэтае меркаванне больш верагоднае.
Полісемантызм міфалагемы русалкі і русальнай традыцыі славян у цэлым можа быць растлумачаны ў кантэксце архаічнага функцыянальнага сінкрэтызму феномену. Надзвычай важным фактарам, які семіятычна ўскладняе русальную традыцыю, трэба прызнаць каляндарна-часавую дэтэрмінаванасць: уключанасць у гранічна-пераходную і прадукавальназаклінальную міфалогіку траецка-купальска-пятроўскага часу, непазбежныя прамыя ці ўскосныя каляндарныя перасячэнні (гл. матываваную пераемнасць з’явы з абраднасцю “ваджэння/пахавання Стралы”, раўназначнасць прадметных сімвалаў Русалкі і Стралы, лучнасць русальніцы і святочна-рытуальнай дзеі Купалля). Сінкрэтычны полісемантызм вяснова-летніх русаліяў натуральна спрычыняўся да аўтэнтычнай амбівалентнасці тэмпаральнага персанажа русалкі.
Разглядаючы вытокі славянскіх русаліяў у кантэксце архаічных аніматычна-анімістычных уяўленняў пра вегетацыйна-прадукавальны дух расліннасці, разнастайныя карэляцыі, кантамінацыі і трансфармацыі ў структуры русальніцы варта тлумачыць дэтэрмінаванасцю яе кантэкстнай сацыякультурнай сітуацыяй.
Раздзел другі
ФУНКЦЫЯНАЛЬНА-СЕМІЯТЫЧНЫЯ АСНОВЫ АГРАРНАЙ ПРАГМАТЫКІ МІФАЛАГЕМЫ РУСАЛКІ
2 .1. Міфапаэтычныя дамінанты сувязі русалкі з расліннасцю
Аб адлюстраванасці ў вобразе русалкі архаічных уяўленняў пра anima (душу, духа) расліннасці сведчыць у першую чаргу абсалютная частотнасць прывязкі персанажа да раслінных локусаў, як кулыурных (збажыны, ільну, канопляў, гароху), так і ўласна прыродных (лесу, зарасцяў, лазы, бярозы, дуба, асіны, грушы і інш.), якія разумеюцца як месцы знаходжання, дзе можна сустрэць русалку, дзе “жывуць” русалкі. У русальных песнях беларусаў тыповыя матывы “сядзення”, “ляжання” міфалагічнай істоты ў/на белай, крывой бярозе, у жыце, тэма калыхання яе на галінках дрэваў, “вязання” сукоў і да т.п.:
Сядзела русалка
На белай бярозе, Касу расплятала, Дзяцей папужала... [56, с. 177]; На крывой бярозе Русалкі сядзелі, Ой, рана-раненька, Русалкі сядзелі,
На дзевак глядзелі... [35, с. 217—218];
На гнілой калодзе,
На белай бярозе Русалкі сядзелі, Сукі вязалі.
Да на тых суках
Русалкі гуталі... [79, с. 274];
Там русалкі ў жыце
Зялёным сядзелі... [35, с. 220].
Па павер’ях, русалак можна сустрэць найчасцей у лесе, балоце, зарасніках [40, с. 375]: “налозімоглы буты іўжыті" [40, с. 377]; “no дубах лазілі. Косы распушчены, цыцкі велікіе. На Троіцу бачат. По лесу ходілі. Груша стояла, дак кугаласярусалка no ней, с дітёммаленькім ” [40, с. 382]. Параўнайце: паўднёваславянскія вілы, самадзівы жывуць у лесе, на дрэвах, пад карэннем дрэваў, на крывых дрэвах, пад старымі раскідзістымі дрэвамі, з’яўляюцца ў месцах, дзе буйна квітнее росен [40, с. 42],
Звяртае на сябе ўвагу аніматычная канстантнасць вобраза. Характэрная, у прыватнасці, міфапаэтыка суадпаведнасці праяўлення жыц-
цядзейнасці раслін і русалкі. Параўнайце з палескім павер’ем аб прарастанні душы русалкі кветкай папараці: “Папарать цвітэ — то значіть, красуеться душарусалок. Русалкы просто дають свою красу папараті", а таксама з вераваннем, шторосалка красуе жыто <...>. Як жыпго іграе, вона ході. Як поспело — ее вже нет. Вона своё врем ’я знае ” [48, с. 236]. Аніматычная канстантнасць русалкі выразная ў кантэксце міфалогікі самаадвольнага паяўлення/знікнення міфалагічнага персанажа: “Русалкі паяўляюцца самі па сабе, аяк пажнуць жыта, пазжынаюць, тады ўжо іх німа ” (УЗ, вёска Жылічы Брагінскага раёна); сербскія вілы самаадвольна паяўляюцца, прарастаючы на дрэвах, у травах [40, с. 41 ].
У народных вераваннях акцэнтаваны, як правіла, дынамічны, а не статычны імператыў міфалагічнага персанажа, сувязь яго з працэсам развіцця раслін. Спецыфічны аніматычны дынамізм высвечвае, такім чынам, у русалцы абрысы своеасаблівага духа росту-вегетацыі, “растальнасці”.
На апошняе паказвае найперш сінхронная суадпаведнасць актыўнасці міфалагічнай істоты і асноўных, найбольш значных цыклаў вегетацыі. З’яўленне, працягласць і інтэнсіўнасць праяўлення русалак прымеркаваныя пераважна да часу цвіцення, красавання расліннасці [гл.: 48, с. 236, 248—253; 40, с. 364, 366, 369, 374—378], налівання збажыны, росту гародніны, дрэваў і траваў: “Русалкіў жыце. Як жыта cnee, дыўсыпае, тады [можна пабачыць]. Ана хавалася ў жыці, апаспее, ана ўходзіла, русалка. <„> Мы ужэ сталі на Пятра жыта жаць і ўжо русалкі не бачылі; дзе ана дзявалась, Бох яе знае... . Падчас экспедыцыйных апытанняў пра час з’яўлення русалак у розных месцах Беларусі мы атрымалі наступныя адказы: “...He, не цэлы годрусалкі буваюць. Ну врэмя вот, есьлі зернавыя наліваюцца, вот там тады буваюць русалкі ’’ (УЗ, вёска Сялец Брагінскага раёна); “Зімой [русалак] німа. Як ужо станіць луг, травою возьміцца, такая траўка вялікая, і жыта ў колас бярэцца, дык тады [русалкі] ” (УЗ, вёска Любоўшы Вілейскага раёна); “Русалкі паяўляюцца як пачынае ўжо ўсё расці <.„> і пакуль жыта не пажнуць ” (УЗ, вёска Дублін Брагінскага раёна). Паводле палескіх павер’яў, русалкі паяўляюцца, “калігуркі начынаюць цімак" (вёска Іванаўка Буда-Кашалёўскага раёна) [100, с. 176], пасля Сёмухі, калі наліваецца зерне [215, с. 101], “як жыто две неділі колосіцца, две неділі цвітэ і две неділі cnee —у гэто врэмья русалкі ў жыце. А як пожнуть жыто,
КНІГІ ОНЛАЙН
