Рыторыка
Для 10—11 кл. агульнаадук. шк.
Выдавец: ТАА «АРАКУЛ»
Памер: 320с.
Мінск 1998
Няправільнае вымаўленне, як бачым, абумоў-лена зусім іншымі прычынамі, чым няправільная артыкуляцыя. Найчасцей з'яўляецца яно вынікам або недастатковага ведання правілаў вымаўлення, або ўплыву іншай мовы (звычайна блізкарод-наснай), або дыялектаў.
Якасці голасу
Звонкасць (металічнасць) — гэта чыстае гучан-не ў процілегласць глухому, цьмянаму. Такі гук атрымліваецца ў выніку рэзанансу (адбіцця) гуку ў пярэдняй частцы ротавай поласці, ля цвёрдага паднябення і зубоў. Такім чынам, нельга дапус-каць, каб гук фарміраваўся ля задняга мяккага паднябення, бо тут ён атрымаецца глухім, цьмя-ным (у спевакоў такога недахопу не бывае).
Сабранасць — канцэнтрацыя гуку ля губ, няма яго распаўзання па ротавай поласці.
Свабода — устараненне напружанасці, свабод-нае дастатковае размыканне рота, рухомасць ніж-няй сківіцы. Нельга трымаць галаву апушчанай або паднятай уверх; падбародак павінен складаць прамы вугал з шыяй.
Палётнасць — здольнасць гуку распаўсюджвацца як мага далей. Гук, сканцэнтраваны каля губ, пры пасыланні яго ўдалячынь, робіцца палётным (падобна на тое, як мы вымаўляем у лесе: «Агу!»).
Устойлівасць — голас не павінен «зрывацца».
250
Маўленчая інтанацыя
Яна дапамагае перадаваць сэнсавы змест пра-мовы, падтэкставую інфармацыю, якая не выра-жаецца словам.
Маўленчая інтанацыя ствараецца: 1) паўзай, 2) націскам, 3) мелодыяй, 4) тэмпам.
Маўленчыя функцыі паўзы
Прамова кажацца не асобнымі словамі, а маў-ленчым тактам. Звычайна ў фразе бывае некалькі маўленчых тактаў, раздзеленых лагічнымі паў-замі. Магчымыя маўленчыя паўзы і з аднаго сло-ва, калі яно мае асаблівы сэнс. Напрыклад:
Ёсць некалькі варыянтаў / паходжання назвы Беларусь // Прывяду два з іх//
Першы // Белыя адзенні даўніх вясковых людзей / оелыя іхнія валасы / белы колер скуры//
Другі // А ён ніяк не супярэчыць першаму // Калі на нашы старажытныя славянскія землі / прыйшлі татара-манголы // здолелі адбіцца ад іх / амаль адны толькі мы. Паў Уладзімір / Разань / Кіеў // Да Ноўгарада / захопнікі не дайшлі толькі таму / што пачаліся дажджы//
Мы // адбіліся // I менавіта таму / мы «белая» / «чыстая ад нашэсця татараў» Русь // А гэта да шмат чаго абавязвае // I вы заўсёды памятайце гэта// (У. Караткевіч).
Лагічная паўза ў канцы сказа звычайна больш працяглая, называецца лагічнай кропкай (па-значаецца//). Яна можа сустракацца і ў сярэ-дзіне развітага сказа пасля групы дзейніка і вы-казніка.
Пры лагічным чляненні фразы мы арыентуемся на сэнс (таму паўзы могуць не супадаць са знакамі прыпынку). Прывядзём прыклады, калі паўза не павінна рабіцца (і ў тых выпадках, калі ёсць знак прыпынку):
251
1) пры кароткім параўнанні:
Сонца прагляне, / зазелянее Траўка ў лугу, //
Гукне вясна / і, як ветрам, развее / Гора-нуду! // (М. Багдановіч)
Холадна. // Вецер на полі гуляе, /
Вые, як звер. // (М. Багдановіч)
2) пры зваротку ў сярэдзіне ці ў канцы фразы:
Ты сказаў нам: / «Унукі Скарыны, / Дзе ваш гонар, моц і краса? // Ёсць і ў вас, як у іншых, / святыня. / He давайце святыні псам! // He давайце з яе глуміцца, / Бо праспіць яна ясну зару, / Бо святы ізумруд заімгліцца / У пярсцёнку тваім, Беларусь». //
(У. Караткевіч)
3) пры кароткіх пабочных і мадальных словах:
Усміхнуўся горка ў рукаў /
(Пэўна, рану закрануў балючую...): //
— Гэтак часта /
Смерць я сустракаў, /
Што адзін другому надакучылі... //
(Р. Барадулін)
4) пры даданых сказах, дзеепрыслоўных сло-вазлучэннях, калі слова, да якога яны адносяцца, вылучана (найчасцей — працяжнікам):
Для вас, / для вашага шчасця стараюцца, / гінуць людзі. // А вы, / вы — / за сябе пастаяць не ўмееце!.. // Ты — / не бандыт, ты — / крот, які капаецца ў сваёй нары. // I толькі адну сваю СКУРУ беражэ. // (/. Мележ)
Асноўнае прызначэнне лагічнай паўзы — быць выразнікам нашай думкі. Па сутнасці, паўза не
252
столькі раздзяляе, колькі размяркоўвае, супад-парадкоўвае, нават аб'ядноўвае словы ў больш выразныя ў сэнсавых адносінах групы.
Паўза дапамагае нам правільна перадаць сэнс фразы, а слухачам — правільна ўспрыняць яго:
Я раз / ляцеў на самалёце (г. зн. ’аднойчы’);
Я / раз ляцеў на самалёце (’адзін толькі раз’).
Маўленчыя функцыі націску
У кожным маўленчым такце мы павінны знайсці націскное слова. Яно заўсёды толькі адно. У гэтым маўленчы такт падобны да слова: і ў ім толькі адзін склад можа быць націскным. Націск падае на тое слова ў маўленчым такце, якое най-больш каштоўнае ў сэнсавых адносінах. Гэта слова больш ярка вымаўляецца.
Тактавы націск па сваёй прыродзе — націск лагічны, сэнсаадрознівальны. Фраза Я чытаў дас-ледаванне можа быць вымаўлена з націскам на першым, на другім, на трэцім слове — тры розныя сэнсы!
1) Я чытаў, а не хто-небудзь іншы; 2) чытаў, a не, напрыклад, прагартаў, прагледзеў; 3) чытаў даследаванне, а не што-небудзь іншае.
Прывядзём прыклады ўстойлівых, абавязковых лагічных (тактавых) націскаў:
1) словы, якія з’яўляюцца прамым ці схаваным супрацьпастаўленнем:
Песня мая не ўзышла сярод кветак,
Кветак цвітучага вечна паўдня...
Поўначы сумнай забыты палетак
Даў ёй жыццё пасярод палыння.
(Я. Купала)
Я — мужык, а гонар маю,
Гнуся, але да пары.
(Я. Колас)
Гэта і дзіця зразумее (’не толькі дарослы’)•
253
2) словы, якія ўносяць у фразу новае паняцце:
Рабрыстыя — ў падсочках, нібы здані, —
О сосны, хто прыдумаў вам Майданек?!
(М. Танк)
3) параўнанні:
Рабрыстыя — ў падсочках, нібы здані.
(М. Танк)
Госць першы тыдзень — золата, другі — серабро, а трэці — медзь, хоць і дадому едзь...
(Прыказка)
4) словы, якія паўтараюцца:
Гэта мы ўсё займаліся пакуль што паважанай, але не самай важнай кампаніяй. Цяпер пра га-лоўнае.
Бульба. Яна паўсюль, яна — універсал. За вы-ключэннем некаторых паўночных раёнаў, дзе яе пасевы складаюць 15,8 працэнта ад пасяўной плошчы, — паўсюль яе да 20 працэнтаў (У. Ка-ратпкевіч).
Я не мог напісаць аб усім і ўсіх, і хай яны мне прабачаць.
I вы прабачце мне за доўгую размову. Калі пач-неш прызнавацца ў любові да самага дарагога — скончыць тое прызнанне амаль немагчыма.
Вы самі ўсё зведаеце, самі перамераеце яе да-рогі і сцежкі. Зведаеце больш за мяне, перад вамі куды больш доўгая дарога.
Любіце гэтую сваю святую зямлю аддана і да канца. Іншай вам не дадзена, ды й не патрэбна (У. Карашкевіч).
Словы, якія паўтараюцца, могуць вымаўляцца:
а) аднолькава;
б) па ўбываючай прагрэсіі;
в) па нарастаючай прагрэсіі.
254
вымаўляюцца па ўбываючай прагрэсіі Я — Бахайская чарапаха. Я — на чэраве сонна ляжу. Я — каменная. Маё царства ўпала лавінаю праху Пад пятою кітайцаў Чжурчжэняў, Кіданяў, Манголаў, Маньчжур. Я спазнала дарэмнасць I тленнасць: Дзе ляжалі дарогі ваенныя, Там сягоння На сопках сярод парудзелай травы Толькі мы засталіся,
вымаўляюцца аднолькава Чарапахі каменныя, I каменныя малпы, I каменныя львы. Роўна восем стагоддзяў Я ляжу сярод праху. Усурыйскія тыгры адны Да мяне падыходзяць ўначы I глядзяць залатымі вачыма На мяне, Чарапаху, Што адна умудрылася Ў вечнасць з агню уцячы. Ў навальнічныя ночы, Калі неба сякуць бліскавіцы, Мне здаецца, што зноў Забівае аратаяў гром, I грукочуць праз ноч Залатыя й пурпурныя Калясніцы, I гепарды імкнуцца, I падаюць стрэлы дажджом. Я ляжу тут, каб людзі Памяталі аб ханах пахмурых, Аб бязлітасных войнах, Што знішчылі родны мой край.
255
Я іду —
вымаўляюцца па нарастаю-чай прагрэсіі Толькі людзі сляпыя не бачаць, — Чарапаха гісторыі, Я павольна да сонца іду... Я дайду. Усё роўна дайду. (У. Караткевіч)
5) зваротак (калі ён знаходзіцца ў пачатку сказа):
Краю мой родны! Як выкляты богам — Столькі ты зносіш нядолі.
(М. Багдановіч)
6) словы, у якіх канцэнтруецца эмацыянальны стан:
А я... чакаў з усіх дарог
Цябе ў сорак чацвёртым... летам.
Калоны ні адной не мог
Я прапусціць з ахапкам кветак.
Хацелася пачуць: «Сынок...»
I крыкнуць радаснае: «Тата!»
Бацькоўскім быў мне кожны крок...
Усё ішлі, ішлі салдаты...
Каторы раз сыходзіў снег...
Дамоў вярталіся суседзі.
Я кожнаму насустрач бег
I чуў кароткае: «Прыедзе...»
(Р. Барадулін)
7) пры спалучэнні аднародных членаў:
Калі на нашы старажытныя славянскія землі прыйшлі татара-манголы. — здолелі адбіцца ад іх амаль адны толькі мы. Паў Уладзімір, Разань, Кіеў. Да Ноўгарада захопнікі не дайшлі толькі таму, што пачаліся дажджы..
Мы — адбіліся. I менавіта таму мы «белая», «чыстая ад нашэсця татараў» Русь. А гэта да шмат чаго абавязвае. I вы заўсёды памятайце гэта (У. Караткевіч).
256
8) выклічнікі:
Блізка рэчкі Самацечкі камары таўкуцца, I «таўкачыкі» спяваюць і ў скокі тнуцца: «Гэй, гоп, таўкачыкі, Гэй, гоп, асінавы, Ды работы Максімавы...»
(М. Багдановіч)
Вы авалодаеце ўменнем лёгка і свабодна зна-ходзіць і вылучаць націскныя словы — і ваша прамова стане рэльефнай, кантрастнай.
Маўленчыя функцыі мелодыі
Мелодыя звязана са змяненнем вышыні голасу (яго паніжэннем ці павышэннем).
Меладычнае павышэнне сведчыць аб развіцці думкі, паніжэнне — аб завяршэнні:
Я збіраў факты, але іх было недастаткова.
Маўленчыя функцыі тэмпу
Характар паўзы, яе працягласць патрабуюць і адпаведнага тэмпу: пры глыбокіх паўзах тэмп замаруджаны, пры паўзах кароткіх тэмп, наад-варот, паскораны. Замаруджаны тэмп сігналізуе аб заканчэнні выказвання. He менш яркая і выразная сувязь тэмпу з лагічным націскам: на-ціскное слова — тэмп замаруджваецца. Пры спа-койным маўленні тэмп пераважае і амаль ус-тараняе націск.
Эмацыянальныя функцыі паўзы
«Сапраўды, варта было б, калі пішам, ставіць ноты над словамі, a то цяпер чытаць пісьмо тое ж, што глядзець на партрэт: няма ні жыцця, ні руху; адлюстраванне нерухомай думкі, нешта з адбіткам смерці» (з пісьма М. Ю. Лермантава).
9 Зак. 1874
257
Эмацыянальная паўза можа быць пастаўлена ў любым месцы тэксту, але пры абавязковай умове апраўдання яе творчым намерам.
Сустракаюцца ў маўленні словы, звароты, якія яўна паказваюць нам на мэтазгоднасць выкарыс-тання эмацыянальнай паўзы. Напрыклад, словы ах, стой, ні з месца з’яўляюцца сігналам унутра-най напружанасці ці насцярожанасці і патрабуюць пасля сябе паўзы.
Эмацыянальная паўза, як правіла, больш працяглая ў параўнанні з паўзай лагічнай і су-праваджаецца затрымкай дыхання. Параўнайце: лагічная паўза падае на падкрэсленыя словы, эма-цыянальная — на шматкроп'е:
КНІГІ ОНЛАЙН
