Рыторыка
Для 10—11 кл. агульнаадук. шк.
Выдавец: ТАА «АРАКУЛ»
Памер: 320с.
Мінск 1998
277
браты, каб яны н мы былн разумнейшые, чыж яны пашлі бы проціу нас? Гэта разумеюць добра цар н яго чыноуннкн н стараюцца усемн снламн, каб мы былн сляпые, бо ведаюць яны добра, што конец нх панаванню, як толькн мы пазнаем прау-ду. Тож усюды учаць паны, жандары, палнція, казенные настауннкн, што цар усіо роуна што Бог, што ен дае мужыкам усякіе добрадзейства.
За граннцэю лепей жывецца мужыкам; там-тэйшы мужык н багатшы н разумнейшы н ннхто не мае права яго крыудзнць, н знайдзе ен сабе суд н праведлнвосць, а неколн н у ннх такжэ было як у нас, аж пакуль народ не пазнау, што так жыць не можна, н потрэбовау, каб нхній цар дау нм больша прау н свабоды.
1. Перш на перш зразумелн, што для таго, каб паправнць сваю долю, трэба быць разумнейшым, ведаць, адчаго залежыць беда н як яе паправіць — для гэтаго трэба свободы слова, каб усякнй чела-век меу право свободно гаварыцн: кто яго н як крыудзнць, каб меу право обратнць свон бяды н патрэбы ннхто за гэта не меу бы право яго крыу-дзнць н судзнць.
2. Далей зразумелн, што патрэбна свобода дру-ку газэт н кннжек без цензуры правнцельства, каб можно было об усіом свободно пнсацн; пакуль нн-ма гэтой свободы, трудно людзям згаварнцца, але ннхай толькн будзе свобода друку, так зараз усе праудзнвые прыяцелн народа пачнуць пнсаць об том, што трэба бедному челавеку, тады газэты н кннжкн пойдуць у все концы зямлн нашэй, пра-чытаець народ, пабачыць, што прауду пншуць, научыцца тагды народ шукаць сабе помочы н па-знае, як яму спрауляцца з сванмн крыудзнцелямн, можно будзе смела пнсаць, хто каго гдзе скрыу-дзну н як другія людзн дабнлнся прауды. А як іосць свобода друку, то ужо ня може ннхто забо-раннць пнсаць н чытаць усяго гэтаго.
3. Далей дабнлнся людзн свободы змовы, брацтв, сходоу, што значыць, каб можна было не боятся нн урадннкоу, нн земскнх, нн жандармоу, a
278
можно было змаулятца н сбнрацца людзям на схо-ды таварыства, як цяпер у воласцн, не толькн у адной віосцы, але н у повеце н у губернін, а на гэ-такнх сходах талкаваць о сванх бедах н крыудах, каб памоч нм, бо як кожный з нас па сабе будзе крычаць, што яго крыудзяць, то з гэтаго ннчога не будзе, але як мы усей губернней, або н несколькн-мн губерніямн, сталкуемся дый заявнм разом о свонх бедах н патрэбуем, каб нам зрабнлн тае, што мы хочэм, то нам повннны зрабнць, што мы хо-чэм, бо тогды за намн снла. Як іосць свобода сло-ва, друку, сходау н таварыств, то не трудно лю-дзям згаварыцца; кождая віоска навет самая забн-тая н дурная, што цяпер н света божага не вн-дзнць, можэ тады свободне палучаць газэты н кннжкн, сходзнцца на сходы, закладаць таварыст-ва, н тады одна віоска згаварыцца з другой, тая з трэцей н так весь павет, тады одзнн павет з дру-гнм н вот ужо мы снла.
4. Дадумалпся людзн за гранкцею да таго, што, каб паправнць сваю долю, трэба мець свободные учылшца н школы, каб каждая віоска мела право наймаць сабе такого учыцеля, якога сама хочэ н учыцца праудзнвой наукн н каб учылн дзяцей для лепшага вырозумення наукн н на нх бацько-вый мовн н каб не учылн баламутняго богаслоуя, як цяпер учаць папы н настауннкн па віосках, бо гэта страта часу н карысцн на грош ннма, а як будзе свобода обучення, то ннхто не мае права умешывацца в обученне, каго мы захочэм, таго н выберем сабе за учыцеля н ннкаму да гэтага дзела ннма; дабнлнся там нш,е людзн обучення огульна-го, канечнаго для усех; тагож трэба н нам.
5. Далей, за граннцаю, як напрнклад у Японін, дабілнся людзн свободы веры н народносцн, там усякн веруе, як сам хочэ, н ужывае усюды своей прырожоной мовы; за веру н народносьць ннкого не маюць права преследоваць н судзнць.
6. Дабнлнся н ответственносцн чыноуннкоу пе-ред судом народа, ня толькн такой дрэбязы, як урядннкн; прыставы, земскне н жондары, але н
279
важненшых чыноуннкоу, як мнннстры н санато-ры; у нас бедный человек муснць маучаць, хацябы яго крыудзнлн неведома як: ніцэ на урадннка н прнстава, калн знайдзецца добры чалавек, можна знайсцн управу, а як на мнннстра чы губернатора, то ужо суду ннма, ннхто апрыч цара не мае права нх судзнць, а цар з ннмн за адно, будзь яны хоч паследніе злодзен н разбойннкн, ннчого тут не падзелаеш, але як іосьць у народа право трэбоваць ответу у уснх чыноуннкоу н мнннстроу, тады са-мый малый н бедный человек мае право падаваць у суд на всякага н знойдзе справедлнвосць.
7. Добнлнся тагож безпеченства особнстое уся-кага человека, каб ннхто не меу права без суду арештовацн н крыудзнцн, нетак, як цяпер у нас, абы за што зараз без ніякага суду содзяць да цюрмы.
8. Каб суд н судзьн былн выборные од народу, а не назначалась ад казны, як цяпер у нас.
9. Але гэтаго ніцэ мало, зразумелн людзн, што, пакуль законы будзе пнсаць н выдаваць цар, яго чыноуннкн н мнннстры, да тых пор ня будзе спра-ведлнвосцн, н такн дабнлнся, што законы пншут-ца самнм народом; весь народ ад сябе выбнрае са-мых разумных людзей, такнх, каторым можно ве-рыць, што яны не продадуць сванх людзей, н пасылаюць гэтых выборных у столнцу на сход; там яны, сабраушыся, пншуць законы, каторые повннны споуняць н цар, н мнннстры, н усе чыноу-ннкн. Сам цар н мнннстры прысягаюць споуняць гэты законы н не нарушаць нх, а выборные догля-даюць, чы цар н мнннстры акуратне нх спауня-юць. Як яны або хто-коль век не споуняюць гэтых законау, то яны значыць нзменннкн, н нх аддаюць пад суд.
Так, братцы, за граннцою ужо дауно дадумалн-ся, што без усяго гэтаго ннма жыцця бедному че-ловеку. Там сам народ на сходзе праз сванх вы-борных людзей назначае, куды павннны нсцн тые грошы, што казна палучае з падаткоу, налогоу н акцызоу, а хоця народ н плацнць падаткн, як н у
280
нас, але зато выборные раскладаюць гэтые падаткн уснх роуно по нх заможносцн н багацтву; яны пастауляюць, з кнм ваеваць, а с кнм не, н даюць грошы на вайну н на жалованне цару, мнннстрам н чыноуннкам; з гэтых же падаткоу ндуць грошы н на школы такія, якія патрэбна для народа, на палепшенне гаспадарам нх гаспадаркн, на паправу мастоу н дарог, на сельскія больннцы, на народ-ные цеатры. Гэты новы парадак н законы, якнх дабнуся бедны народ за граннцою, называюцца констытуціей; так, братцы, н нам трэба дабнцца гэтакой констытуцін, калн не хочэм згннуць, каб мы мелн сванх выборных, што пнсалн бы законы н назначалн бы, што зрабнць з грошмн, каторые паздзнрала цяпер казна з мужыкоу? Мы бы сказа-лн цару: ваюй сабе, сколькн хочэш, а грошэй мы табе не дамо; н штож бы іон зрабіу? Уже рабочые у городах н мужыкн на віосках, там, гдзе народ не такн сляпы, як у нас, зразумелн, што без консты-туцін больш не жыціо, а смерць. Пецербургскіе работннкн, тые, што ншэ верылн у цара, пашлн да яго праснць, каб іон выслушау народ, каб іон дау гэтую констытуцію; пнсалн цару, што чыноуннкн яго ашукнваюць, што яны абдзнраюць народ; ста-лн яны, дурнн, перэд царскнм дворцом на каленн, пазннмалн шапкн як малнцца; а іон на гэто пры-казау стрэляць у свой народ н забіу больш як две тысячы людзей. Тады н тые дурные работннкн пазналн, што цар такн самы жыводзер п грабн-цель, як н яго чыноуннкн; зразумела, што ннякнх ласк н змыловання чэкаць ад яго не можна, н па-рэшылн узяць сабе права снлою. Пачалнсь бунты у Пецербургу, у Маскве, Варшаве, Кіеве, у Рызе н на Кавказе, словом, усюды народ сказау, што больш не хоча гэтак жыць, як жыу н патрэбовау констытуцін. У Маскве навет забнлн дзядзьку papa, велнкага князя Сергея, каторы многу народу пазабнвау н пагубну у Пецербургу н Маскве. Яго навет жанка не шкодовала н сказала, што выбачае таму, хто яго забну. Цар спужауся, бо чуе, што н яму такн канец будзе, н захацеу ашукаць народ:
281
дау цяпер указ, што іон будзе прызываць выбор-ных ад народа, каб разам з ннмн пнсаць законы, пакуль народ не успаконцца, а пасля нх вон паго-ннць. Так нехай же цар ведае, што іон будзе пры-зываць нашых выборных не з ласкн, а што гэто наше право, бо мы ужо людзн свабодные. Мы па-вннны добрэ памятаць, што н выборные нашы не много памогуць, пакуль у нас не будзе свабоды слова, друку, змовы, таварыств, сходоу, школ, ве-ры н народносцн, пакуль сам цар, мкннстры н чыноуннкн так само, як н усе людзн, не будуць ответственны перэд судом народа н пакуль законы не будуць пнсацца нашымн выборнымп н сам цар не будзе паслушны гэтым законам.
А для таго трэба склнкаць констытуцыйны сход з представнцелей народа, выбраных огуль-ным, роуным для уснх н тайным, т. е. доброволь-ным голосаваннем. На сходзе тым пастановяць но-вые законы, каторые называюцца констытуціей. Так, братцы, трэба уснм ведаць, разсталкуйце ж гэто уснм вашым суседам н знакомым. Без гэтаго для вас ня будзе лепшой долн, будзеце заусюды у здзеку н паневерцы, трэба вам нсці разом з вашы-мн братамн-рабочымн н прыяцелямн, каторые до-бра хочуць усяму беднаму народу. Талкуйце н сы-нам вашым, што ндуць да войска, што нм вялнкн грэх стрэляць у сванх братоу, каторые дабнваюцца прав свабоды для уснх нас, кроу у пх гэтож кроу нашых братоу, што сваго жыцця не жалеюць для нашего добра...
ПЕРАКАНАЛЬНЫЯ ПРАМОВЫ
Леў Сапега, канцлер Вялікага княства Літоўскага
Мудрацы розных часоў лічылі, што ў кожнай дзяржаве прыстойнаму чалавеку даражэй за ўсё на свеце яго свабода. Няволя ж настолькі агідная, што ад яе трэба пазбаўляцца ўсімі сродкамі. Таму людзі, якія паважаюць сябе, не павінны шкада-
282
ваць ні маёмасці, ні нават свайго жыцця, каб не трапіць пад жорсткую ўладу няволі. А тыя, хто зрабіўся паднявольным, але мае свабодалюбівы не-залежны характар, таксама не павінны цярпець над сабой непрыяцеля, і не толькі нейкага чужа-земца, да якога трапілі ў палон, але і свайго ту-тэйшага. Дзеля гэтага і створаны законы — тыя аброць і цуглі, якія будуць стрымліваць кожнага нахабніка ад усялякага гвалту і самавольства і не даваць яму магчымасці здзекавацца са слабейшых і бяднейшых ды прыгнятаць іх; каб не мог багаты і магутны паводзіць сябе так, як яму пажадаец-ца... Галоўнай мэтай законаў ва ўсім свеце з'яўляецца падтрыманне ў грамадстве такога ста-новішча, каб кожны мог захоўваць у непарушна-сці добрае імя, здароўе і маёмасць і не цярпець з боку іншых ніякай шкоды. У гэтым і заключаецца наша свабода, якой мы ганарымся перад іншымі хрысціянскімі народамі, ды і гаспадара над сабой маем такога, які кіруе намі паводле законаў на-шых, а не асабістага нораву...
КНІГІ ОНЛАЙН
