Сафіін свет
раман пра гісторыю філасофіі
Юстэйн Гордэр
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 560с.
Мінск 2014
Следам за Гераклітам стоікі меркавалі, што ўсе людзі надзеленыя адзіным сусветным розумам, або «логасам». Яны лічылі, што кожны чалавек гэта як бы свет у мініятуры, «мікракосмас», у якім адбіваецца «макракосмас».
3 гэтагаўзнікала ідэя аб існаваннітак званага «ўніверсальнага», або «натуральнага» права. 3 прычыны, што натуральнае права грунтуецца на адвечным розуме чалавека і Сусвету, яно не змяняецца ані ў часе, ані ў прасторы. Такім чынам, стоікі прымалі бок Сакрата супраць сафістаў.
Натуральнае права распаўсюджваецца на ўсіх людзей, у тым ліку рабоў. Заканадаўствы розных дзяржаў стоікі разглядалі як недасканалае падабенства «права», закладзенага ў самой прыродзе.
Стоікі не толькі не рабілі розніцы паміж асобным чалавекам і Сусветам, яны не пагаджаліся і з проціпастаўленнем «духу» і «матэрыі». Іх вучэнне сыходзіла з адзінства існага. Такі погляд называецца «манізмам» (у адрозненне, напрыклад, ад выразнага «дуалізму» Платона, які дзяліў існае на дзве часткі).
Як сапраўдныя дзеці свайго часу, стоікі былі перакананыя «касмапаліты». У выніку яны былі, так бы мовіць, больш адкрытыя тагачаснай культуры, чым «філосафы з бочкі» (кінікі). Яны звярталі ўвагу на чалавечую супольнасць, цікавіліся палітыкай, а многія з іх напрыклад, рымскі імператар Марк Аўрэлій (121 180) былі актыўнымі палітычнымі дзеячамі. Яны садзейнічалі пашырэнню грэцкай культуры і філасофіі ў Рыме, чым асабліва вызначыўся прамоўца, філосаф і палітык Цыцэрон (10643 да н. э.). Менавіта ён увёў такое паняцце, як «гуманізм», або, іншымі словамі, светаўспрыманне, якое ставіць выводзіць на першы план асобнага чалавека. Пазней стоік Сэнэка (4 г. да н. э. 65 г. н. э.) сказаў: «Чалавек чалавеку святыня». Пазней гэтыя словы зрабіліся лозунгам усяго гуманістычнага руху.
Акрамя таго, стоікі падкрэслівалі, што ўсе натуральныя працэсы напрыклад, хвароба ці смерць адбываюцца па нязменных законах прыроды. Таму чалавек павінен умець мірыцца са сваім лёсам. Нічога не адбываецца выпадкова, меркавалі яны. Усё адбываецца з абавязковаю немінучасцю, і няма сэнсу скардзіцца і наракаць на свой лёс, калі ён пастукаў у дзверы. Але і шчаслівыя падзеі ў жыцці таксама трэба прымаць спакойна. Тут мы бачым падабенства стоікаў з кінікамі, якія сцвярджалі, што ўсё вонкавае не мае значэння. Мы да гэтай пары называем «стоікам» чалавека, які трымае ў цуглях свае пачуцці.
Эпікурэйцы
Як мы ўжо казалі, Сакрата займала пытанне, як чалавеку жыць, каб жыць добра. I кінікі, і стоікі тлумачылі яго вучэнне аднолькава: чалавек павінен вызваліцца ад матэрыяльнай раско-
шы. Але ў Сакрата быў яшчэ адзін вучань, якога звалі Арыстып. Ён меркаваў, што мэтаю жыцця павінна стаць дасягненне найбольшага пачуццёвага задавальнення. «Найвышэйшае дабро асалода, казаў ён, найвышэйшае зло пакута». Таму ён хацеў вынайсці такі лад жыцця, які дазволіў бы ўнікаць усякіх пакутаў. (Кінікі і стоікі заклікалі трываць любыя пакуты, а гэта зусім не тое самае, што ўсяляк старацца іхунікаць.)
На мяжы IV і III стагоддзяў да н. э. Эпікур (341-270) заснаваў у Афінах філасофскую плынь (эпікурэізм), у якой развіў Арыстыпаву этыку асалоды і спалучыў яе з Дэмакрытавым вучэннем аб атамах.
Кажуць, што эпікурэйцы збіраліся ў садзе. Таму іх і празвалі «філосафамі з сада». Над уваходам у той сад нібыта вісела шыльда са словамі: «Падарожнік, тут табе будзе добра. Асалода тут найвышэйшае дабро».
Эпікур зазначаў, што ўсякае задавальненне, атрыманае ў выніку таго ці іншага ўчынку, трэба сувымераць з іншымі магчымымі яго наступствамі. Калі табе даводзілася калі-небудзь аб’есціся шакаладам, ты разумееш, што я маю на ўвазе. Калі не, прапаную такі эксперымент: вазьмі з сабраных табою грошай дзвесце крон і купі на іх шакаладу*. (Я зыходжу з таго, што ты шакалад любіш.) Дзеля чысціні эксперыменту важна з’есці ўвесь шакалад адразу. Прыкладна праз паўгадзіны, пасля як ты з’ясі ўсю гэтую смакату, ты зразумееш, што Эпікур меў на ўвазе, калі казаў пра «наступствы».
* На гэтыя грошы ў Нарвегіі можна купіць 10-15 шакаладных плітак.
Разам з тым Эпікур меркаваў, што кароткатэрміновае задавальненне, якое можа быць дасягнутае адразу, трэба сувымераць з магчымасцю большай, даўжэйшай ці мацнейшай асалоды, якую можна атрымаць пазней. (Ну, напрыклад, ты можаш вырашыць цэлы год не есці шакаладу, каб адкладаць кішэнныя грошы і потым купіць новы ровар ці паехаць на дарагія вакацыі за мяжу.) У адрозненне ад жывёл, чалавек мае магчымасць планаваць сваё
жыццё. Ён здольны «разлічваць» свае памысныя асалоды. Шакалад, безумоўна, смачны, і ў гэтым яго каштоўнасць, але ж ровар і падарожжа да Англіі рэчы таксама каштоўныя.
Эпікур зазначаў, што «асалода» гэта не абавязкова толькі пачуццёвае задавальненне, якое, напрыклад, дае шакалад. Яе дораць і такія каштоўнасці, як сяброўства і сузіранне мастацтва. Акрамя таго, Эпікур лічыў, што дзеля насалоды жыццём належыць трымацца старадаўніх грэцкіх ідэалаў такіх, як самавалоданне, умеркаванасць і душэўная раўнавага. Жарсці трэба ўтаймоўваць, а душэўная раўнавага дапаможа стрываць пакуту.
У сад да Эпікура часта прыходзілі людзі, якія пакутавалі ад страху перад багамі. Карысным сродкам у барацьбе з рэлігіяй і забабонамі стала Дэмакрытава вучэнне пра атамы. Немалаважнаю дзеля добрага жыцця была і перамога над страхам смерці. Тут Эпікуру прыдалася Дэмакрытава тэза пра «атамы душы». Ты, пэўна, памятаеш, што Дэмакрыт адмаўляў жыццё пасля смерці, бо, калі мы паміраем, усе «атамы душы» разлятаюцца ва ўсе бакі.
Эпікур казаў проста: «Смерць не мае да нас ніякага дачынення. Бо пакуль ёсць мы, смерці яшчэ няма. А калі прыходзіць смерць, нас ужо няма». (Сапраўды, ніводзін чалавек, пасля як памёр, ніколі не скардзіўся.)
Сам Эпікур падагульніў сваю вызваленчую філасофію выслоўем, якое называў «тэтрафармаконам» «лекамі з чатырох зёлак»;
He трэба баяцца багоў. He трэба хвалявацца пра смерць. Шчасця лёгка дасягнуць. Страх лёгка стрываць.
Ужо не ўпершыню ў грэцкай культуры справа філосафа параўноўвалася са справаю лекара. Вось і Эпікур прапаноўваў чалавеку мець пры сабе своеасаблівую «філасофскую аптэчку» з чатырма вышэй згаданымі карыснымі «зёлкамі».
У адрозненнеадстоікаў,эпікурэйцымалацікавіліся грамадскім жыццём і палітыкай. «Жыві непрыкметна!» заклікаў Эпікур. Яго «сад», напэўна, можна параўнаць з сучаснымі камунамі. Сён-
ня таксама многія шукаюць нейкую выспу або ціхую гавань, каб схавацца ад мітуслівага свету.
Пасля Эпікуравай смерці многія яго паслядоўнікі пачалі разумець пад асалодай толькі пошук пачуццёвых задавальненняў. Іх лозунгам стала: «Жыві імгненнем!». Сёння слова «эпікурэец» носіць пагардлівае адценне і азначае чалавека, нестрыманага ва ўцехах.
Неаплатанізм
Як мы пабачылі, філасофскія школы кінікаў, стоікаў і эпікурэйцаў будаваліся на развіцці ідэяў Сакрата. Акрамя таго, яны прымалі пад увагу і вучэнні дасакратыкаў Геракліта і Дэмакрыта. А вось самая значная філасофская плынь позняй Антычнасці развівалася перш-наперш пад уплывам Платонавага вучэння пра ідэі. Таму мы называем яе неаплатанізмам.
Самым вядомым неаплатонікам быў Плацін (каля 205-270), які вывучаў філасофію ў Александрыі, але пазней перабраўся ў Рым. Тое, што ён выхоўваўся ў Александрыі, трэба адзначыць асабліва, бо гэта быў горад, дзе ўжо шмат стагоддзяў перакрыжоўваліся грэцкая філасофія і ўсходняя містыка. Разам з Плацінам у Рым прыйшло вучэнне пра ўратаванне, якое пазней стане галоўным канкурэнтам хрысціянства. Неаплатанізм увогуле шмат паўплываў на хрысціянскае багаслоўе.
Ты памятаеш Платонава вучэнне пра ідэі, Сафія? Платон раздзяляў свет ідэй і свет пачуццяў. Ен увёў выразнае размежаванне душы і цела, што зрабіла чалавека дваістай істотай: наша цела, як і ўсё астатняе ў пачуццёвым свеце, складаецца з зямлі і пылу, але ў дадатак мы валодаем неўміручай душой. У гэта верылі многія старажытныя грэкі яшчэ задоўга да Платона. А Плацін, акрамя таго, быў знаёмы з падобнымі вераваннямі ў Азіі.
Плацін меркаваў, што свет расцягнуты паміж двума полюсамі. На адным канцы ззяе боскае святло, якое ён называў «Адзінае». Некалькі разоў ён называў яго «Богам». На другім канцы, куды
не пранікае святло «Адзінага», пануе непраглядная цемра. Але Плацін адзначаў, што напраўду цемры няма. Есць толькі адсутнасць святла, а самой цемры не існуе. Існуе толькі «Бог», або «Адзінае», але як святло ад усякай крыніцы пакрысе рассейваецца ў змроку, так і тут недзе праходзіць мяжа, далей за якую боскім прамяням не дабрацца.
Душа асвягляецца промнямі, што ідуць ад «Адзінага», сцвярджаў Плацін, а матэрыя гэта цемра, якой напраўду няма. На ўсе формы існага падае толькі кволы водбліск «Адзінага».
Уяві, Сафія, вялізнае вогнішча, што гарыць уначы. Ва ўсе бакі ад яго ляцяць іскры. Вакол светла, як днём, і бляск ад вогнішча можна ўбачыць нават на адлегласці некалькіх кіламетраў. Калі ж мы адыдзем далей, то ўбачым толькі няпэўную кропку, як ад мігатлівага судовага ліхтара. А калі аддалімся яшчэ, святло ад вогнішча зусім перастане да нас далятаць. Яго праменне рассеецца ў ночы, а ў поўнай цемры мы зусім нічога не бачым. У ёй няма ані абрысаў, ані ценяў.
А цяпер уяві, што рэчаіснасць і ёсць такое вось вогнішча. Але гарыць гэты раз Бог, а цемра па-за вогнішчам халодная матэрыя, з якой зробленыя жывёлы і людзі. У непасрэднай блізкасці да Бога месцяцца вечныя ідэі, першасныя формы ўсяго існага. А чалавечыя душы гэта «іскаркі» ад боскага вогнішча. Але боскае святло ліецца на ўсё ў прыродзе. Мы заўважаем яго ў кожнай жывой істоце: у нас саміх, у ружы ці ў лугавым званочку яго водбліск ляжыць на ўсім. Найбольш аддаленыя ад жыццядайнага Бога камень, зямля й вада.
Ва ўсім існым схавана боская таямніца. Яна ззяе ў кветцы сланечніку або маку. Мы ўлоўліваем тую ж неспасціжную таямніцу ў матыльку, што ўзлятае з травінкі, ці ў залатой рыбцы, што плавае ў акварыуме. Але найбліжэй да Бога ўсё-ткі мы самі, дзякуючы нашай душы. Толькі праз яе мы можам далучыцца да вялікай таямніцы быцця. У рэдкія моманты ў нас нават узнікае пачуцце, што мы і ёсць гэтая боская таямніца.
Вобразы, якімі карыстаецца Плацін, стасуюцца з Платонавай
прыпавесцю пра пячору: чым бліжэй да выхаду, тым бліжэй да крыніцы быцця. Алеў адрозненне ад Платонавага дуалістычнага погляду на прыроду, думка Плаціна прасякнутая імкненнем да цэласнасці. Усё адзіна, бо ўсё ёсць Бог. Нават цені ў самай глыбіні Платонавай пячоры нясуць на сабе кволы водбліск «Адзінага».
КНІГІ ОНЛАЙН
