Сафіін свет
раман пра гісторыю філасофіі
Юстэйн Гордэр
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 560с.
Мінск 2014
- 1 святароў таксама.
- Твая праўда. Хрысціянства прыйшло ў Нарвегію толькі ў XI стагоддзі, але будзе не зусім правільна меркаваць, што пасля бітвы пры Стыклестадзе5 ўся краіна адразу зрабілася хрысціянскай. Старажытныя паганскія вераванні жылі і далей, употай ад хрысціянства, і шмат якія дахрысціянскія элементы пакрысе змяшаліся з хрысціянскімі ўяўленнямі. У нарвежскім святкаванні Калядаў, напрыклад, пабраліся разам хрысціянская і старажытнаскандынаўская традыцыі. I як той казаў, што мужык і жонка найлепшая суполка, так і тут калядныя булкі, каляднае парася і каляднае піва стварылі дружную суполку з паданнямі пра вешчуноў з Усходу і стайню ў Віфлееме. I ўсё ж паступова хрысціянства стала адзінай пануючай рэлігіяй. Таму гаворачы пра Сярэднявечча, мы называем яго перыядам «адзінай хрысціянскай культуры».
- Выходзіць, Сярэднявечча было не толькі смутным і змрочным?
- У першыя стагоддзі пасля 400 года сапраўды адзначаўся куль-
1 Святы Улаў (995-1030) нарвежскі кароль, які актыўна спрыяў увядзенню хрысціянства на сваіх землях. (Заўв. пер.)
2 Бэндык і Аралілья героі скандынаўскай рыцарскай балады пра нешчаслівае каханне. (Заўв. пер.)
3 Улаў Остэсан галоўны герой «Песні-відзежу», нарвежскай сярэднявечнай балады. (Заўв. пер.)
4 Нарвежская народная казка «Хлопчыкі, якія сустрэлі троля ў Хедальскім лесе», запісаная вядомымі нарвежскімі фалькларыстамі Пэтэрам Асб ернсэнам (1812-1885) і Ёргенам Му (1813-1882). (Заўв. пер.)
5 Бітва пры Стыклестадзе адбылася 29 ліпеня 1030 года і ўмоўна лічыцца датаю прыняцця хрысціянства на нарвежскіх землях. (Заўв. пер.)
турны заняпад. Эпоха Рымскай імперыі была перыядам «высокай культуры»: вялікія гарады мелі грамадскую каналізацыю, грамадскія лазні, грамадскія бібліятэкі. Я ўжо не кажу пра велічную архітэктуру. Але за першыя стагоддзі Сярэднявечча ўся гэтая культура была занядбаная. Тое самае адбылося з гандлем і таварна-грашовай сістэмай. У Сярэднявеччы грамадства зноў адкацілася да натуральнай гаспадаркі і абмену таварамі. Эканоміка дзейнічала ва ўмовах феадалізму, пры якім зямля належала буйным феадалам, а абрабляў яе просты люд каб зарабіць сабе на хлеб. У першыя стагоддзі рэзка ўпала і колькасць насельніцтва. У эпоху Антычнасці, напрыклад, у Рыме жыло каля мільёна чалавек, а ўжо ў VII стагоддзі насельніцтва гэтага горада скарацілася да сарака тысяч, то бок у дзясяткі разоў. I гэтая жменька насельнікаў жыла сярод паўразбураных чароўных будынкаў, узведзеных у час росквіту Рымскай імперыі. Калі ў каго ўзнікала патрэба ў будаўнічым матэрыяле, далёка хадзіць было не трэба: ім заўсёды можна было расстарацца на старажытных руінах. He дзіва, што археолагі сёння незадаволена чмыхаюць з гэтай прычыны ім бы вельмі хацелася, каб сярэднявечныя людзі зусім не чапалі старажытных помнікаў.
- Заднім розумам усе моцныя.
- Пад канец IV стагоддзя палітычная моц Рымскай імперыі згасла. Аднак неўзабаве рымскі біскуп абвясціў сябе галавою ўсёй рымска-каталіцкай царквы. Ён пачаў звацца «папам» і крыху пазней быў прызнаны за Ісусавага намесніка на зямлі. Такім чынам, амаль праз усё Сярэднявечча Рым заставаўся царкоўнай сталіцай. I мала хто насмельваўся «ісці супраць Рыма». Праўда, з цягам часу каралі і князі новых нацыянальных дзяржаў так падужэлі, што некаторыя адважваліся супрацьстаяць магутнасці каталіцкай царквы. Адным з іх стаў і наш кароль Сверыр1...
Сверыр (Нарвежскі) Сігурдсан (1151-1202) былы святар, выдаўшы сябезапазашлюбнага сынакараля,узначаліўпаўстанцаў-«біркебэйнераў», што значыць «бярозаваногіх» (то бок «лапатнікаў»), і захапіў нарвежскі прастол, за што быў урэшце адлучаны папаю ад царквы.
Сафія пільна глянула на вучонага манаха:
Ты сказаў, што царква зачыніла Платонаву Акадэмію ў Афінах. I што, усіх грэцкіх філосафаў аддалі забыццю?
Некаторых. Пэўныя працы Арыстоцеля і Платона заставаліся людзям знаёмыя. Але былая Рымская імперыя распалася на тры культурныя асяроддзі. У Заходняй Еўропе ўтварылася лацінамоўная хрысціянская культура з цэнтрам у Рыме, а ва Ўсходняй Еўропе грэкамоўная з цэнтрам у Канстанцінопалі, які па-грэцку называлі Візантыем. Таму мы адрозніваем «Сярэднявечча рымска-каталіцкае» і «Сярэднявечча візантыйскае». Але Рымскай імперыі некалі належалі і Паўночная Афрыка, і Блізкі Ўсход. У эпоху Сярэднявечча ў гэтым рэгіёне пашырылася арабамоўная мусульманская культура. Па смерці Мухамада ў 632 годзе пануючай рэлігіяй на Блізкім Усходзе і ў Паўночнай Афрыцы зрабіўся іслам. Пазней да мусульманскага культурнага асяроддзя далучылася яшчэ й Іспанія. У мусульман узніклі свае святыя гарады Мекка, Медына, Ерусалім і Багдад. Да арабаў перайшоў і старажытны эліністычны горад Александрыя. Гэта мела вялікае значэнне для культурна-гістарычнага развіцця рэгіёна. Арабы атрымалі ў спадчыну шматлікія скарбы грэцкай навуковай думкі, і праз увесь перыяд Сярэднявечча ім не было роўных у матэматыцы, хіміі, астраноміі і медыцыне. Мы дагэтуль карыстаемся «арабскімі лічбамі». Але й апрача навукі, арабская культура шмат у чым перавышала хрысціянскую.
I ўсё ж цікава, што сталася з грэцкімі філосафамі?
Ты можаш сабе ўявіць шырокую раку, якая спачатку дзеліцца на тры розныя ручаіны, а пасля зноў зліваецца ў адну паўнаводную плынь?
Mary.
Тады ты таксама можаш уявіць, як адзіная грэка-рымская культура падзялілася на рымска-каталіцкую культуру на захадзе, усходне-рымскую на ўсходзе і арабскую на поўдні. Спрошчана гаворачы, захадам быў падхоплены неаплатанізм, усходам вучэнне Платона, а арабамі на поўдні вучэнне Арыстоцеля. Але ўсе
гэтыя тры адгалінаванні мелі й нешта агульнае. I напрыканцы Сярэднявечча ўсе яны зноўку з’ядналіся ў Паўночнай Італіі. Арабскі ўплыў сюды даходзіў з Іспаніі, грэцкі з Элады і Візантыі, і ўрэшце з гэтага ўзнік «Рэнесанс» эпоха, калі пачала «адраджацца» антычная культура. Такім чынам, антычная культура неяк усё-ткі перажыла доўгі перыяд Сярэднявечча.
Ясна.
Але не будзем забягаць наперад, дзіця маё. Пагаворым спачатку пра сярэднявечную філасофію. I я больш не буду прамаўляць да цябе з катэдры. Я спускаюся.
У Сафіі цяжэлі павекі за ўсю ноч яна паспала не болей за дзве гадзіны. Нібы ў сне яна назірала, як з касцельнай катэдры да яе спускаецца гэты дзіўны манах.
Спачатку Альбэрта наблізіўся да алтара, падняў вочы на старое распяцце, пасля павярнуўся да Сафіі і, няспешна падышоўшы да яе, сеў побач на лаўку.
Неяк дзіўна было апынуцца ад яго так блізка. 3-пад балахона на Сафію глядзелі карыя вочы, якія належалі чалавеку сярэдняга веку, з цёмнымі валасамі і вострай бародкай.
«Хто ты? падумала яна. Навошта ты ўзнік у маім жыцці?»
Пакрысе мы з табой раззнаёмімся, сказаў Альбэрта Кнокс, нібы прачытаўшы яе думкі.
I пачаў распавядаць пра сярэднявечную філасофію. А пакуль ён распавядаў, святло, што тачылася ў касцёл праз вітражы, усё болей ярчэла.
Ніхто з сярэднявечных філосафаў у праўдзівасці хрысціянства не сумняваўся, пачаў Альбэрта. Пытанне было адно: ці мусіць чалавек у хрысціянскае адкрыццё толькі верыць або ён здольны спасцігнуць хрысціянскія ісціны сваім розумам. Як суадносяцца між сабой грэцкая філасофія і біблейскія пісанні? Ці супярэчыць Біблія здароваму розуму або ці могуць спалучацца вера і веда? Амаль уся сярэднявечная філасофія імкнулася вырашыць гэту праблему.
Сафія нецярпліва заківала. Якраз на пытанне пра веру і веду яна і адказвала ў кантрольнай па асновах хрысціянства.
Паглядзім, як адказваюць на гэтыя пытанні два знакаміцейшыя філосафы Сярэднявечча, і пачнем мы з Аўгустына, які жыў з 354 па 430 год. На прыкладзе яго жыцця можна прасачыць і сам пераход ад позняй Антычнасці да ранняга Сярэднявечча. Аўгустын нарадзіўся ў горадзе Тагаст у Паўночнай Афрыцы, але ўжо ва ўзросце шаснаццаці год паехаў вучыцца ў Карфаген. Пазней ён падарожнічаў да Рыма і Мілана, а апошнія гады свайго жыцця быў біскупам у горадзе Гіпон, крыху на захад ад Карфагена. Але хрысціянінам Аўгустын быў не ўсё жыццё. Перш як прыняць хрысціянства, ён выпрабаваў шмат іншых рэлігійных і філасофскіх плыняў.
Напрыклад?
Пэўны час ён быў маніхеем. Маніхейства ўяўляла сабой тыповае вераванне ў часы позняй Антычнасці. У яго падмурку ляжала напалову рэлігійнае, напалову філасофскае вучэнне пра ўратаванне, паводле якога свет нібыта падзелены на дзве часткі: дабро і зло, святло і цемру, дух і матэрыю. Дзякуючы свайму духу чалавек здольны ўзняцца над матэрыяльным светам і гэтым самым закласці аснову ўратавання душы. Але такі рэзкі кантраст паміж дабром і злом выклікаў у Аўгустына сумневы. Маладога мысляра ўвогуле цікавіла, як сёння кажуць, «праблема зла», то бок пытанне, адкуль зло бярэцца. Пэўны час ён захапляўся стаічнай філасофіяй, паводле якой выразнай мяжы паміж дабром і злом няма. Але найбольшы ўплыў на Аўгустына зрабіла другая значная філасофская плынь позняй Антычнасці, а менавіта неаплатанізм. Тут яго асабліва прывабіла ідэя пра боскі пачатак усяго існага.
I таму ён стаў біскупам-неаплатонікам?
Можна сказаць і так. Але спачатку ён стаў хрысціянінам, хоць яго вера была моцна прасякнутая ідэямі Платона. А таму, Сафія, ты павінна ўсведамляць, што сярэднявечнае хрысціянства немагчыма цалкам адмежаваць ад грэцкай філасофіі. Такія айцы царквы, як Аўгустын, шмат чаго перанеслі з яе ў новую эпоху.
Ты хочаш сказаць, што Аўгустын быў на пяцьдзесят адсоткаў хрысціянін, а на другія пяцьдзесят неаплатонік?
Сам сябе ён, зразумела, лічыў за стоадсоткавага хрысціяніна. Але выразнай супярэчнасці паміж хрысціянствам і Платонавай філасофіяй, на яго думку, не існавала. Наадварот, Аўгустын бачыў паміж імі такое незвычайнае падабенства, што нават выказаў меркаванне пра знаёмства Платона з асобнымі кнігамі Старога Запавету. Гэта, вядома ж, дужа сумнеўна. Хутчэй можна казаць, што Платона «ахрысціяніў» сам Аўгустын.
Выходзіць, ён не развітаўся з філасофіяй, нават калі прыняў хрысціянства?
He, аднак ён даводзіў, што ў рэлігійных пытаннях існуе мяжа, за якую розум сягнуць не можа. Такой боскай таямніцай ёсць і хрысціянства, і наблізіцца да яе мы можам толькі праз веру. Калі мы паверым, Бог «прасветліць» нашу душу і мы атрымаць звышнатуральныя веды пра Бога. Аўгустын і сам адчуваў мяжы філасофскага пазнання свету. Яго душа здабыла спакой, толькі калі ён прыняў хрысціянства. Ён пісаў: «Не супакоіцца наша сэрца, пакуль не прыстане да Цябе».
КНІГІ ОНЛАЙН
