Сафіін свет
раман пра гісторыю філасофіі
Юстэйн Гордэр
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 560с.
Мінск 2014
Я не разумею, як Платонава вучэнне пра ідэі можа спалучацца з хрысціянствам, прызналася Сафія. Як быць з вечнымі ідэямі?
Аўгустын сапраўды следам за Бібліяй сцвярджаў, што Бог стварыў свет з нічога. Грэкі ж былі больш схільныя лічыць, што свет існаваў заўсёды. Але паводле Аўгустына, яшчэ да стварэння свету Бог меў пра яго «ідэі». Інакш кажучы, Аўгустын надзяляў Бога ідэямі платанізму і тым самым выратоўваў Платонава вучэнне пра вечныя ідэі.
Разумна.
Але гэта паказвае, якія высілкі даводзілася прыкладаць Аўгустыну і іншым айцам царквы, абы неяк аб’яднаць грэцкі светапогляд з юдэйскім. У пэўным сэнсе яны былі носьбітамі дзвюх культур. Так, разглядаючы праблему зла, Аўгустын зноў звяртаецца да неаплатанізму. Падобна да Плаціна, ён мяркуе, што зло гэта «аддаленне ад Бога». Само па сабе зло не існуе, а Бог здольны толькі
на дабро. Аўгустын лічыў, што зло ўзнікае праз чалавечае непаслушэнства. Або, гаворачы яго словамі: «Добрыя памкненні воля Бога, а злыя памкненні адыход ад Яго волі».
А ён таксама лічыў, што чалавек надзелены боскай душой?
I так, і не. Аўгустын сцвярджае, што паміж людзьмі і Богам ляжыць неадольная прорва. У гэтым ён абапіраецца на Біблію і адкідае гэтым самым вучэнне Плаціна пра адзінства ўсяго існага. Але разам з тым ён падкрэслівае, што чалавек істота духоўная. Ён мае матэрыяльнае цела, якое належыць да раз’яданага ржою і моллю фізічнаму свету, але мае і душу, здольную пазнаць Бога.
Што адбываецца з душой, калі мы паміраем?
На думку Аўгустына, пасля грэхападзення ўвесь чалавечы род апынуўся на краі пагібелі. Аднак з некаторых Бог вырашыў злітавацца.
Чаму б яму не ўратаваць усіх? спытала Сафія.
Ну, тут якраз Аўгустын лічыў, што чалавек не ў праве крытыкаваць Бога. Ён спасылаўся на пасланне Паўла да Рымлянаў:
«А ты хто, чалавеча, што спрачаешся з Богам? Ці скажа творыва творцу: навошта ты мяне так зрабіў? Ці ж не мае ганчар улады над глінаю, каб з таго самага месіва зрабіць адзін посуд на ганаровае ўжыванне, а другі на будзёнае?»
Дык што, значыць, Бог сядзіць на небе і забаўляецца з людзьмі? Калі хто з ягоных стварэнняў яму не прыглянецца таго ён на сметнік?
Аўгустын даводзіў, што ніводзін чалавек не варты боскай ласкі. Аднак Бог выбірае тых, каго выратуе ад пагібелі. I яму добра вядома, з каго ён злітуецца, а з каго не. Гэта вядома загадзя. Такім чынам, адказ на тваё пытанне так, мы гліна ў руках Бога. Мы цалкам залежым ад яго ласкі.
Выходзіць, што Аўгустын вяртаецца да веры ў лёс?
У пэўным сэнсе. Але Аўгустын не здымае з чалавека адказнасці за яго жыццё. Ён раіць жыць так, каб самім па сваім жыццёвым шляху ўбачыць, ці мы належым да выбраных. I ён не адмаўляе, што
чалавек сам вольны выбіраць, як яму жыць. Але ж як гэта ў нас атрымаецца, Богу «вядома загадзя».
Хіба гэта справядліва? спытала Сафія. Сакрат лічыў, што ўсе людзі маюць роўныя магчымасцямі, бо ўсе надзеленыя аднолькавым розумам. А Аўгусцін дзеліць усіх на дзве групы, адну з якіх чакае выратаванне, а другую пагібель.
Так, Аўгустынава тэалогія на некалькі крокаў аддаляе нас ад гуманізму Афінаў. Але на дзве групы людзей дзяліў не Аўгустын. Ён абапіраўся на біблейскае вучэнне пра ўратаванне і пагібель, якое падрабязна разгледзеў у сваёй кнізе «Пра горад Божы».
- Раскажы!
Выразы «горад Божы» і «царства Божае» паходзяць з Бібліі і з Ісусавых казаняў. На думку Аўгустына, гісторыя гэта барацьба паміж «царствам Божым» і «царствам зямным». Але гэта не дзве палітычныя адзінкі, гэтыя сілы спаборнічаюць за ўладу ўсярэдзіне кожнага чалавека. Разам з тым, «царства Божае» збольшага можна супаставіць з царквой, а «царства зямное» з дзяржаўнымі палітычнымі ўтварэннямі, напрыклад, з Рымскай імперыяй, якая якраз пры жыцці Аўгустына распалася. Такое дзяленне акрэслівалася яшчэ больш у сувязі з барацьбой за ўладу, якую ў сярэднія вякі вялі між сабою царква і дзяржава. Тады казалі: «Няма іншага ўратавання, апроч як ва ўлонні царкву». I Аўгустынава «царства Божае» ўрэшце пачало атаясамлівацца з царкоўнай сістэмай. Толькі ў XVI стагоддзі ў часы Рэфармацыі загучалі пратэсты супраць таго, што чалавек, каб атрымаць уратаванне ад Бога, павінен ісці выключна дарогай царквы.
- Даўно было пара.
I яшчэ трэба адзначыць, што Аўгустын стаў першым мысляром, які ў сваёй філасофіі загаварыў пра гісторыю. Барацьба паміж дабром і злом зусім была нечым новым. Новым было тое, што гэтая барацьба разглядалася ў гістарычнай перспектыве. Але платанізму ў Аўгустына тут практычна няма. Ён схіляецца да лінейнага погляду на гісторыю, які мы сустракаем у Старым запавеце. Аўгустын вучыць, што гісторыя патрэбна Богу дзеля ўзвядзення «Божага цар-
ства», дзеля выхавання людзей і знішчэння зла на зямлі. Аўгустын казаў так: «Промысел Божы вядзе гісторыю чалавецтва ад Адама да заканчэння свету, як гісторыю аднаго чалавека ад дзяцінства да старасці».
Сафія зірнула на гадзіннік і сказала:
Восем гадзін. Мне хутка трэба ісці.
Але спярша паслухай пра другога знакамітага філосафа Сярэднявечча. Можа, выйдзем надвор?
Альбэрта ўстаў з лавы і, склаўшы разам далоні, рушыў па галоўным праходзе. Выгляд у яго быў такі, быццам ён моліцца Богу ці разважае над духоўнымі ісцінамі. Сафія пайшла за ім, дый нічога іншага ёй не заставалася.
На дварэ яшчэ вісела тонкая заслона смугі. Сонца даўно ўзышло, але яшчэ не цалкам прабілася скрозь ранішні туман. Касцёл св. Марыі стаяў на ўскраіне старой часткі горада.
Альбэрта апусціўся на лаву перад храмам. Сафіі падумала, што будзе, калі нехта яе зараз убачыць. Нават тое, што яна сядзіць ля касцёла на лаве а восьмай раніцы, ужо выглядае дзіўна, а тут яшчэ побач з ёю сярэднявечны манах.
Восем гадзін, пачаў Альбэрта. 3 часоў Аўгустына мінула каля чатырохсот год, пачынаецца доўгі навучальны дзень. Да дзесятай гадзіны адукацыяй займаліся выключна школы пры кляштарах. 3 дзесятай па адзінаццатую ўзніклі першыя школы пры катэдральных саборах, а каля паўдня першыя ўніверсітэты. Адначасова ўзводзміліся велічныя гатычныя храмы. Гэты касцёл таксама пабудаваны ў XIII стагоддзі, то бок у эпоху высокага Сярэднявечча. Горад тады не знайшоў сродкаў на будаўніцтва большага храма.
Ды ён тут быў і не патрэбен, перабіла Сафія. Самае горшае, што можа быць, гэта, па-мойму, пустыя храмы.
Але вялікія храмы будаваліся не толькі, каб прытуліць шматлікую паству. Яны ўзводзіліся, каб уславіць Бога, і самі па сабе прызначаліся стаць месцамі паломніцтва і ўшанавання. Але эіюха
высокага Сярэднявечча адметная не толькі гэтым, яшчэ большую цікавасць у філосафаў яна выклікае іншым.
-1 чым жа?
У гэты час значную ролю пачынаюць адыгрываць іспанскія арабы. Цягам сярэдніх вякоў яны захоўвалі навуковыя традыцыі Арыстоцеля, а з XII стагоддзя арабскія вучоныя ўсё часцей наведваць Паўночную Італію, куды іх запрашаюць мясцовыя ўладары. Такім чынам у Еўропе даведваюцца пра многія творы Арыстоцеля, якія паступова перакладаюць з грэцкай і арабскай на лацінскую мову. Гэта абуджае новы інтарэс да прыродазнаўчых навук. Акрамя таго, перагледжваецца пытанне пра суадносіны Святога Пісання з грэцкаю філасофіяй. У прыродазнаўчых галінах без Арыстоцеля было нікуды. Але паўставала пытанне: калі прыслухоўвацца да «філосафа», а калі выключна да Бібліі? Разумееш?
Сафія кіўнула.
Самым вялікім і знакамітым філосафам эпохі высокага Сярэднявечча быў Тамаш Аквінскі, які жыў з 1225 па 1274 год, павёў далей апавяданне манах. Ён паходзіў з маленькага мястэчка Аквіна паміж Рымам і Неапалем, а пазней стаў выкладчыкам у Парыжскім універсітэце. Я называю яго філосафам, хоць збольшага ён быў багасловам. Зрэшты, пэўнай мяжы паміж філасофіяй і тэалогіяй на той час не існавала. Прапускаючы падрабязнасці, скажу хіба толькі, што Тамаш Аквінскі «ахрысціяніў» Арыстоцеля, як Аўгустын напачатку Сярэднявечча «ахрысціяніў» Платона.
Табе не здаецца дзівакаватым «ахрысціяніваць» філосафаў, якія жылі за шмат стагоддзяў да Хрыста?
Недзе я з табой згодзен. Але пад «ахрысціяніваннем» гэтых вялікіх грэцкіх мысляроў разумецца проста тлумачэнне іх такім чынам, каб яны не ўспрымаліся, як пагроза хрысціянскаму вучэнню. Пра Тамаша Аквінскага кажуць, што ён «узяў быка за рогі».
А я і не ведала, што філасофія мае дачыненне да бою быкоў.
Тамаш Аквінскі быў сярод тых, хто намагаўся аб’яднаць філасофію Арыстоцеля з хрысціянствам. Лічыцца, што ён стварыў
сінтэз веры і ведаў. I зрабіў ён гэта, дасканала даследаваўшы Арыстоцелевы погляды і злавіўшы яго на яго ўласных словах.
Відаць, у гэтым сэнсе ён і «ўзяў быка за рогі». На жаль, я амаль не спала, таму баюся, табе прыйдзецца патлумачыць гэта падрабязней.
На думку Тамаша Аквінскага, тое, што даводзіць філасофія ці розум, і тое, што даводзіць хрысціянскае вучэнне ці вера, зусім не абавязкова супярэчыць адно аднаму. Вельмі часта хрысціянства і філасофія кажуць пра тое самае. Таму з дапамогаю розуму мы здольны спасцігнуць тыя самыя ісціны, пра якія напісана ў Бібліі.
I як гэта магчыма? Няўжо можна давесці розумам, што свет створаны за шэсць дзён? Ці што Ісус быў сынам Божым?
He, такія чыста «хрысціянскія ісціны» даступныя нам толькі праз веру і Святое Пісанне. Але Тамаш лічыў, што ёсць і шэраг «натуральных тэалагічных ісцін», то бок такіх, якія можна спасцігнуць як праз хрысціянскую веру, так і з дапамогай прыроджанага, або «натуральнага», розуму. Прыкладам такой ісціны можа быць існаванне Бога. На думку Тамаша, да Госпада вядуць дзве дарогі. Адна праз веру і Святое Пісанне. Другая праз розум і назіральнасць. Болей надзейная дарога праз хрысціянскае адкрыццё і веру, бо паклаўшыся толькі на розум, лёгка збіцца з дарогі. Але Тамаш падкрэсліваў, што паміж філасофіяй, у прыватнасці, Арыстоцелевай, і хрысціянскім вучэннем, не абавязкова павінна быць супярэчнасць.
Значыць, можна прытрымлівацца ці Арыстоцелева вучэння, ці Бібліі гэта ўсё роўна?
Не-не. Арыстоцель адолеў толькі пачатак дарогі, бо не быў знаёмы са Святым Пісаннем. Але ў самым пачатку дарогі нельга сказаць, што дарога была выбраная памылкова. Напрыклад, сцверджанне, што Афіны знаходзяцца ў Еўропе, не будзе памылкай, хоць і не будзе дастаткова дакладным. Калі ў кнізе напісана толькі, што Афіны гэта еўрапейскі горад, будзе не залішне зазірнуць у геаграфічны атлас, і ты адкрыеш там поўную праўду: Афіны сталіца Грэцыі, маленькай краіны ў паўднёва-ўсходняй Еўропе.
КНІГІ ОНЛАЙН
