Сафіін свет
раман пра гісторыю філасофіі
Юстэйн Гордэр
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 560с.
Мінск 2014
Атрымоўваецца, ён апярэдзіў свой час.
Але гэтыя пытанні паўсталі востра ўжо ў ягоны час. Што да першага з іх, то да магчымасці набыцця надзейных ведаў многія філосафы ставіліся з вялікім скептыцызмам. На іх думку, чалавек мусіць пагадзіцца са сваім поўным няведаннем. Але Дэкарт не мог прыняць такога падыходу. Іначай ён не быў бы сапраўдным філосафам. I тут зноў можна правесці паралель з Сакратам, які не прымаў скептыцызму сафістаў. Якраз у часы Дэкарта новай прыродазнаўчай навукай быў распрацаваны метад, які забяспечваў надзейнае і дакладнае апісанне прыродных працэсаў. Дэкарт задумаўся, ці нельга знайсці такі самы надзейны і дакладны метад для філасофскіх разваг.
Зразумела.
Але гэта было не ўсё. Новая фізіка падняла, акрамя ўсякага іншага, пытанне аб прыродзе матэрыі, то бок аб прычыне фізічных працэсаў у прыродзе. Механістычнае разуменне прыроды заваёўвала ўсё больш прыхільнікаў. Але чым больш з’яваў фізічнага свету знаходзілі сабе механістычнае тлумачэнне, тым актуальнейшым рабілася пытанне аб суадносінах душы і цела. Да XVII стагоддзя душу звычайна ўспрымалі як нейкі «дух жыцця», якім прасякнутыя ўсе жывыя істоты. Амаль ва ўсіх еўрапейскіх мовах першаснымі значэннямі слоў «душа» і «дух» былі «дыханне» або «подых». Арыстоцель успрымаў душу, як нешта прысутнае і размеркаванае ў якасці «крыніцы жыцця» па ўсім арганізме, а значыць, неаддзельнае ад самога цела. Таму ён казаў і пра «душу раслін», і пра «душу жывёл». Толькі ў XVII стагоддзі «душу» і «цела» ў філасофіі пачалі размяжоўваць. Прычынай гэтаму паслужыў той факт, што ўсе фізічныя целы у тым ліку жывёл і чалавека пачалі разглядаць з пункту погляду механічных працэсаў. Але ж нельга было душу палічыць за частку «плоцевага механізма». Тады чым жа яна была? I акрамя таго, якім чынам нешта «духоўнае» магло запусціць механістычны працэс?
Неяк дзіўнавата думаць пра гэта.
Пра што?
Ну, напрыклад, я вырашаю падняць руку і рука падымаецца. Або вырашаю пабегчы да аўтобуса і ногі адразу пачынаюць імчаць да прыпынку. А калі часам мне падумаецца пра нешта сумнае з вачэй могуць раптам пакаціцца слёзы. Мабыць, паміж целам і свядомасцю сапраўды ёсць нейкая таемная сувязь.
Якраз гэтая праблема і падштурхнула Дэкарта да далейшага разважання. Падобна да Платона, ён быў упэўнены, што паміж «духам» і «матэрыяй» праходзіць выразная мяжа. Але на пытанне, як цела ўздзейнічае на душу або душа ўздзейнічае на цела, Платон так і не даў адказу.
У мяне такога адказу няма таксама, але што прапаноўваў Дэкарт?
Давай прасочым за яго думкамі.
I паказаўшы на кнігу, што ляжала на стале паміж імі, Альбэрта прамовіў:
У гэтай невялікай кніжыцы, якую Дэкарт так і назваў «Развагі пра метад», ён задаўся пытаннем, якім павінен быць метад дзеля развязання філасофскіх праблемаў. Прыродазнаўства ўжо мела такі новы метад...
Ты казаў пра гэта.
Дэкарт зыходзіў з таго, што мы не можам лічыць нешта за праўдзівае і пэўнае, пакуль не пераканаемся ў яго праўдзівасці выразна і ясна. А каб набыць такую ўпэўненасць, трэба перадусім раскласці складаную задачу на як мага больш прасцейшых элементаў. 3 гэтых найпрасцейшых элементаў і належыць пачынаць. Ты, мабыць, скажаш, што гэта нагадвае жаданне «памераць і ўзважыць» кожную думку амаль як у Галілея, які імкнуўся ўсё ў свеце вымераць, а калі нешта вымярэнню не паддавалася, разбіць яго на драбнейшыя вымяральныя часткі. ТТТто да Дэкарта, то ён казаў, што філосаф можа рухацца ад прасцейшай думкі да болей складанай і такім чынам дасягаць болей глыбокага разумення. Урэшце, прасцейшыя элементы трэба ўпарадкаваць і пракантра-
ляваць, што нічога не было прапушчана. Толькі пасля такога абагульнення і ўсталявання ўсіх сувязяў можна рабіць філасофскую выснову.
Гучыць, як рашэнне матэматычнай задачы.
Так і ёсць, бо Дэкарт хацеў дапасаваць матэматычны метад да філасофскага мыслення. Ён хацеў даказваць філасофскія ісціны прыкладна так, як даказваюцца матэматычныя тэарэмы, то бок з дапамогаю таго самага інструменту, якім мы карыстаемся, працуючы з лікамі, а менавіта з дапамогаю розуму. Бо толькі розум здольны даць нам дакладныя веды, тым часам як пачуцці, безумоўна, такіх ведаў даць нам не могуць. Мы ўжо адзначалі блізкасць Дэкартавых поглядаў з поглядамі Платона, які таксама падкрэсліваў, што матэматыка і лікавыя суадносіны даюць нам больш пэўныя веды, чым пачуццёвае ўспрыманне.
Але ці можна такім чынам рашаць філасофскія праблемы?
Паглядзім, як Дэкарт разважаў далей. Маючы на мэце дакладнае разуменне прыроды быцця, Дэкарт пастанавіў, што дзеля здабыцця дакладных і пэўных ведаў спачатку ўсё павінна ставіцца пад сумненне. Такім чынам ён імкнуўся пазбегнуць чужых памылак, каб не пачаць узводзіць сваю філасофскую сістэму на няпэўнай глебе.
Бо калі падмурак слабы, можа абваліцца ўвесь будынак.
Дзякуй за дапамогу, дзіця маё. Хоць увогуле Дэкарт казаў не тое, што сумнявацца ва ўсім неабходна, але што сумненне ў чым бы там ні было магчымае ў прынцыпе. Па-першае, нават калі мы прачытаем Платона і Арыстоцеля, гэта яшчэ не значыць, што мы прасунемся ў сваіх філасофскіх пошуках. Мы, несумненна, пашырым свае веды ў гісторыі філасофіі, але не абавязкова нашае разуменне свету. Дэкарту было важна пазбавіцца ад усякіх старых ідэй, а ўжо тады пераходзіць да ўласных філасофскіх доследаў.
Ён хацеў ачысціць пляцоўку ад старога будаўнічага матэрыялу, перш чым узводзіць уласны будынак?
Так, каб быць упэўненым у трываласці новай філасофскай канструкцыі, ён хацеў выкарыстоўваць толькі новы, свежы матэ-
рыял. Але гэтым яго сумненне не абмяжоўвалася. Ён меркаваў, што мы не павінны давяраць і сваім пачуццям. Яны могуць пакінуць нас у дурнях.
Гэта як?
Ну, калі мы бачым сон, напрыклад, нам здаецца, што ён сапраўдны. Але ці ёсць увогуле нейкая розніца паміж пачуццямі падчас чування і падчас сну? Дэкарт пісаў: «Чым больш я разважаю над гэтым, тым менш знаходжу адрозненняў паміж явай і сном. I чаму вы такія ўпэўненыя, што ўсё вашае жыццё не адзін суцэльны сон?»
Вось і Епэ з Б’ерге думаў, што яму прыснілася, быццам ён ляжаў у баронавым ложку.
А лежачы ў баронавым ложку, думаў, што яму прыснілася, быццам ён бедны селянін. Пакрысе Дэкарт дайшоў да таго, што пачаў сумнявацца абсалютна ва ўсім. На гэтым затухалі філасофскія пошукі ў многіх мысляроў да Дэкарта.
He так ужо далёка яны й заходзілі.
Але Дэкарт паспрабаваў знайсці выйсце з гэтае безвыходнасці. Ён зрабіў выснову, што сумняваецца ва ўсім і што якраз гэтае сумненне адзінае, у чым ён цалкам упэўнены. I тут яго асвяціла думка: значыць, усё-ткі ёсць нешта, у існаванні чаго ён, нягледзячы ні на што, упэўнены цалкам а менавіта, у сваім сумненні. А калі бясспрэчна, што ён сумняваецца, то гэтаксама бясспрэчна, што ён думае, а калі ён думае, то бясспрэчна, што ён думаючая асоба. Або, згодна з ягоным выразам: «Cogito, ergo sum».
I што гэта значыць?
«Я думаю, значыць, я ёсць».
Нічога дзіўнага ў гэтай яго выснове я не бачу.
Ты маеш рацыю. Але заўваж, з якой інтуітыўнай упэўненасцю ён успрымае сябе «думаючым Я». Ты, мабыць, памятаеш, што на думку Платона, спасцігнутае розумам больш праўдзівае, чым спасцігнутае пачуццямі. Тое самае і ў Дэкарта. Ён не толькі адчувае сябе «думаючым Я», але адначасова разумее, што гэтае «думаючае Я» праўдзівейшае за фізічны свет, які спасцігаецца намі праз
органы пачуццяў. Але ён не спыняе на гэтым свае філасофскія доследы. Ён ідзе далей, Сафія.
- Дык расказвай далей і ты.
- Пасля гэтага Дэкарт пытаецца, ці можна мець такую самую інтуітыўную ўпэўненасць у нечым яшчэ, акрамя як у існаванні гэтага «думаючага Я». I ён знаходзіць у сабе ясную і выразную ідэю аб дасканалай істоце ідэю, якая жыве ў ім безупынна, але якая, па перакананню Дэкарта, нарадзілася не ў ім самім, бо, як сцвярджае філосаф, ідэя аб дасканалай істоце не можа быць спароджаная стварэннем недасканалым. Ідэя аб дасканалай істоце павінна спараджацца самой гэтай дасканалай істотай іначай кажучы, Богам. Такім чынам, існаванне Бога для Дэкарта несумненнае ў такой самай ступені, як і тое, што чалавек, які думае, ёсць «думаючым Я».
- Мне здаецца, ён тут робіць занадта паспешлівыя высновы. Асабліва параўноўваючы з тым, як асцярожна ён рухаўся напачатку.
- Ты маеш рацыю, і шмат хто паказваў на гэта як на самае слабое месца ў развагах Дэкарта. Але ты кажаш пра высновы. Хоць насамрэч гаворка пра высновы тут не вядзецца, бо Дэкарт нічога не спрабуе давесці. Ён проста сцвярджае, што мы ўсе маем у сабе ідэю аб дасканалай істоце і што сама гэтая ідэя сведчыць пра магчымасць існавання ідэалу. Бо дасканалая істота не была б дасканалай, калі б у свеце не існавала ідэалу. У сваю чаргу, калі б не існавала дасканалай істоты, у нас не было б і ідэі аб такой істоце. Самі мы праз сваю недасканаласць спарадзіць ідэю аб дасканалым не здольныя. Такім чынам, ідэя Бога, на думку Дэкарта, ёсць ідэяй прыроджанай, яна ўкладаецца ў нас з самага нараджэння «так мастак пазначае подпісам свой твор».
- Але нават калі я маю ідэю «кракалана», гэта яшчэ не значыць, што «кракалон» існуе.
- Дэкарт сказаў бы, што ў паняцці «кракалон» не закладзеная абавязковасць яго існавання. А вось у паняцці «дасканалай істоты» такая магчымасць утрымліваецца. Паводле Дэкарта, гэта не меней пэўна, чым тое, што ў паняцце кола закладзеная ідэя пра роўнааддаленасць усіх кропак гэтага кола ад яго цэнтра. Калі кола
не адпавядае гэтаму патрабаванню, то гэта ўжо не кола. Гэтак сама немагчыма гаварыць пра «дасканалую істоту», якая не валодала 6 найважнейшай з усіх сваіх уласцівасцяў, а менавіта існаваннем.
Неяк мудрагеліста ён разважае.
Гэта чыста рацыяналістычнае мысленне. Падобна Сакрату і Платону, Дэкарт меркаваў, што паміж мысленнем і быццём ёсць сувязь. Чым ясней нейкая рэч паўстае ў нашым мысленні, тым з болыпаю верагоднасцю можна казаць пра яе існаванне.
Але пакуль ён зрабіў дзве высновы: што ён сам уяўляе сабой думаючую асобу і што існуе нейкая дасканалая істота.
Абапіраючыся на гэтыя высновы, ён разважае далей. Усе нашы ўяўленні пра навакольную рэчаіснасць напрыклад, пра сонца і месяц можна было б палічыць проста карцінамі, убачанымі намі ў сне. Але навакольная рэчаіснасць усё-ткі валодае пэўнымі параметрамі, якія могуць успрымацца розумам. Гаворка ідзе пра матэматычныя велічыні, якія можна памераць, такія, як даўжыня, шырыня і вышыня. Падобныя колькасныя параметры не менш выразныя і ясныя для нашага розуму, чым тэза пра сябе як думаючае Я. Што да якасных параметраў такіх, як, колер, пах або смак, то яны звязаныя з нашымі органамі пачуццяў і насамрэч не адлюстроўваюць навакольную рэчаіснасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
