Сафіін свет
раман пра гісторыю філасофіі
Юстэйн Гордэр
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 560с.
Мінск 2014
будзе з чыста тэарэтычнага інтарэсу распытваць, з чаго была зроблена страла, якім ядам яе намазалі і пад якім вуглом яе выпусцілі.
Яму хутчэй захочацца, каб стралу з яго выцягнулі і рану перавязалі.
А як іначай? Бо гэта для яго экзістэнцыйна важна. I Буда, і Кіркегор востра перажывалі кароткасць дадзенага чалавеку жыцця. I як я ўжо казаў, у такой сітуацыі чалавек не сядае за пісьмовы стол паразважаць аб прыродзе сусветнага духу.
Зразумела.
Кіркегор казаў таксама, што праўда «суб’ектыўная». Пры гэтым яго стаўленне да чалавечых меркаванняў і думак не было абыякавым наадварот, ён лічыў, што найбольш значныя праўды носяць асабісты характар. Такія праўды і ёсць «праўдамі для мяне».
Прывядзі, калі ласка, прыклад такой суб’ектыўнай праўды.
Возьмем такое важнае пытанне, як праўдзівасць хрысціянства. Ніякія тэарэтычныя ці акадэмічныя падыходы ў гэтым пытанні не прымяняльныя. Для таго, хто «ўсведамляе сябе ў экзістэнцыі», гэта пытанне жыцця і смерці. Гэта не тое, пра што можна спрачацца, абы паспрачацца. Да гэтай праблемы чалавек падыходзіць з усёй сваёй палкасцю і шчырасцю.
- Разумею.
Калі ты ўпадзеш у раку, ты ж не будзеш тэарэтычна разважаць, утопішся ты ці выплывеш. I гэтак сама табе будзе ўсё роўна, ці водзяцца ў гэтай рацэ кракадзілы. Бо перад табою паўстане пытанне жыцця і смерці.
- Ды ўжо ж.
Таму трэба адрозніваць філасофскую праблему існавання ці неіснавання Бога і стаўленне да гэтай праблемы асобнага індывіда. Адказ на такое пытанне асабістая справа кожнага чалавека. Акрамя таго, наблізіцца да рашэння такіх значных пытанняў можна толькі праз веру. Паводле Кіркегора, тое, што мы спасцігаем розумам, меней істотна.
- He, давай тлумач падрабязней.
- 8 + 4 = 12. Гэта нам вядома дакладна, Сафія. Гэта і ёсць адна
з «разумовых праўдаў», над якімі біліся ўсе філосафы, пачынаючы ад Дэкарта. Але ці патрэбныя яны чалавеку, які моліцца на сон? I ці пра іх згадае чалавек, які спавядаецца перад смерцю? He і не! Можа быць, такія праўды «аб’ектыўныя» і «ўсеагульныя», але якраз з гэтай прычыны яны не адыгрываюць ніякай ролі ў жыцці канкрэтнага чалавека.
А што з верай?
Ты не можаш ведаць, ці прабачыць табе чалавек твой дрэнны ўчынак. Але якраз гэтае пытанне для цябе экзістэнцыйна важнае і вельмі цябе турбуе. Гэтак сама ты не можаш дакладна ведаць, ці кахае цябе другі чалавек. Табе застаецца ў гэта толькі верыць або на гэта спадзявацца. Але такая вера для цябе важнейшая за веданне таго, што сума вуглоў у трохкутніку складае 180°. Урэшце, хто калі думаў пра «закон прычыннасці» або «формы сузірання», калі ўпершыню цалаваўся.
Сапраўды, гэта было б недарэчна.
Вера становіцца вырашальнай перш за ўсё ў дачыненні да рэлігійных пытанняў. Пра гэта Кіркегор пісаў так: «Калі я магу зразумець Бога аб’ектыўна, я не веру, але менавіта таму, што гэта немагчыма, я мушу верыць. I каб захаваць сваю веру, я павінен заставацца ў аб’ектыўным няведанні у такім няведанні, што нават каб пада мной была глыбіня ў 70 000 сажняў, а я ўсё адно верыў бы».
Мудрагелістае выказванне.
Раней многія намагаліся знайсці доказ існавання Бога ці прынамсі спасцігнуць яго розумам. Але калі чалавек знаходзіць такія доказы ці разумныя аргументы на карысць існавання Бога, ён губляе веру а разам з ёю і рэлігійнуто шчырасць. Бо істотна не тое, ці праўдзівае хрысціянства, а тое, што яно праўдзівае для мяне. У Сярэднявеччы гэту ідэю перадавалі выслоўем: «Credo quia absurdum».
-1 што гэта?
Гэта значыць: «Веру, бо гэта абсурдна». Калі б хрысціянства апелявала да розуму, а не да іншых якасцяў чалавечай натуры, тады не было б гаворкі пра веру.
Гэта я ўжо зразумела.
Такім чынам, мы цяпер ведаем, што Кіркегор меў на ўвазе пад «экзістэнцыяй» і пад «суб’ектыўнай праўдай» і што ўкладаў у паняцце «веры». Усе гэтыя тры паняцці асвятляліся ім у непарыўнай сувязі з крытыкай філасофскай традыцыі, асабліва гегельянства. Але, крытыкуючы філасофію, Кіркегор крытыкаваў і ўсю цывілізацыю. На яго думку, у сучасным урбаністычным грамадстве чалавек страціў індывідуальнае аблічча і ператварыўся ў «публіку» або ў «натоўп», асноўная рыса якога заключаецца ў пустой балбатні. Сёння мы назвалі б гэта «канфармізмам» гэта калі ўсе мяркуюць аднолькава і ўсе выступаюць за тое самае, але ніхто ніякіх асаблівых пачуццяў у гэта не ўкладае.
Вось няхай бы Кіркегор растлумачыў гэта бацькам Ерунь!
Але Кіркегор не заўсёды быў у сваёй крытыцы такі літасцівы. У яго было вострае пяро і жорсткая іронія. Ен мог, напрыклад, напісаць, што «меркаванне натоўпу заўсёды фальшывае» ці што «праўда заўсёды ў меншасці». Ен заўважаў таксама, што большасць людзей несур’ёзна ставяцца да жыцця.
Адна рэч збіраць лялькі Барбі, і зусім іншая самой стаць лялькаю Барбі...
Тут мы падышлі да Кіркегоравага вучэння пра тры «стадыі жыццёвага шляху».
Чаго-чаго?
Кіркегор размяжоўваў тры розныя стаўленні да жыцця, якія называў стадыямі: «эстэтычную стадыю», «этычную стадыю» і «рэлігійную стадыю». Ужываючы слова «стадыя», ён тым самым падкрэсліваў, што чалавек можа з ніжэйшай стадыі раптоўна «пераскочыць» на вышэйшую. Але большасць людзей жывуць на адной стадыі ўсё жыццё.
Спадзяюся, хутка гэтаму будзе тлумачэнне. Бо, акрамя ўсяго, мне цікава, на якой стадыі знаходжуся я сама.
Той, хто жыве на эстэтычнай стадыі, жыве адным імгненнем і ўвесь час імкнецца да насалоды. Добра ўсё, што прыгожа, прывабна ці прыемна. Такі чалавек цалкам жыве ў свеце пачуц-
цяў. Эстэт робіцца ахвяраю сваіх жаданняў і настрояў. Яму дрэнна ўсё, што нудна ці непрыемна.
Дзякую, думаю, мне такое стаўленне знаёмае.
Тыповыя рамантыкі гэта і ёсць тыповыя эстэты. Бо гаворка не толькі пра пачуццёвую насалоду. Той, хто несур’ёзна ставіцца да жыцця ці, напрыклад, да мастацтва, ці да філасофіі, у галіне якіх ён ці яна працуе, той жыве на эстэтычнай стадыі. Нават да смутку і пакуты яны ставяцца эстэтычна, або «сузіральна». Тут правіць баль марнасць. Вобраз Пэра Гюнта ў Ібсэна гэта вобраз тыповага эстэта.
Думаю, я разумею, што ты маеш на ўвазе.
Ты пазнаеш сябе?
He зусім. Па-мойму, гэта крыху нагадвае маёра.
Можа і так, Сафія... Дарэчы, гэта яшчэ адзін прыклад саладжавай рамантычнай іроніі. А ў цябе й жаба на языку не спячэцца.
Што ты сказаў?
Нічога... ты невінаватая.
Тады распавядай далей!
Той, хто жыве на эстэтычнай стадыі, можа раптоўна адчуць страх і душэўную паражнечу. Але калі гэта адбываецца, значыць, не ўсё яшчэ страчана. На думку Кіркегора, страх добрая прыкмета. Ён азначае, што чалавек трапіў у «экзістэнцыйную сітуацыю». У эстэта ўзнікае магчымасць «пераскочыць» на вышэйшую стадыю. Але такі скачок можа адбыцца, а можа і не. Быць на подступах да «пераскоку» яшчэ не азначае яго здзейсніць. Тут «альбо альбо». I за цябе ніхто іншы гэты «пераскок» не зробіць. Чалавек выбірае сам.
Гэта нагадвае, як людзі кідаюць піць ці спажываць наркотыкі.
Напэўна. Кіркегор, апісваючы гэту «катэгорыю прыняцця рашэння», згадвае Сакрата, які зазначаў, што сапраўднае разуменне прыходзіць знутры. Так і выбар, які дазваляе чалавеку пераскочыць з эстэтычнай стадыі на этычную або рэлігійную, павінен ісці знутры. Гэта апісвае Ібсэн у сваёй п’есе «Пэр Гюнт». Яшчэ адзін прыклад майстэрскага апісання таго, як экзістэнцыйны вы-
бар спараджаецца ўнутраным згаленнем і роспаччу, мы знаходзім у Дастаеўскага ў яго знакамітым рамане пра Раскольнікава.
Выходзіць, пры ўдалым збегу абставін чалавек выбірае новае стаўленне да жыцця.
Так, і пачынае жыць, дапусцім, на этычнай стадыі, якая вызначаецца сур’ёзнасцю і паслядоўным выбарам у адпаведнасці з маральнымі крытэрыямі. Гэтае стаўленне да жыцця часткова нагадвае Кантаву этыку абавязку. Чалавек стараецца жыць па маральным законе. Кіркегор, як і Кант, найперш прымае пад увагу намер чалавека. Галоўнае не тое, што ён лічыць адзін учынак добрым, а другі дрэнным. Галоўнае, што чалавек увогуле вырашае дзейнічаць у адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі пра добрае і дрэннае. Эстэты дзейнічаюць толькі ў адпаведнасці са сваімі ўяўленнямі пра вясёлае і нуднае.
А ці не зробіцца чалавек ад такога жыцця занадта сур’ёзным?
Безумоўна. Але, на думку Кіркегора, этычная стадыя таксама яшчэ не здавальняльная. Чалавек абавязку ўрэшце стамляецца ўвесь час быць сумленным і руплівым. У сталым узросце многія перажываюць такую стомленасць, і некаторыя зноў вяртаюцца да бестурботнага жыцця на эстэтычнай стадыі. Але некаторыя робяць пераскок нарэлігійную стадыю. Гэтыя, сапраўды, не вагаючыся, сягаюць у веру з «глыбінёй у 70 000 сажняў», выбіраючы замест эстэтычнай насалоды ці маральнага абавязку веру. I хоць, па словах Кіркегора, «жудасна трапіць у рукі жывога Бога», толькі на гэтай стадыі чалавек здольны знайсці супакаенне.
Выходзіць, ён знаходзіць яго ў рэлігіі.
Так, Кіркегор пад «рэлігійнай стадыяй» разумеў хрысціянства. Але ён зрабіў значны ўплыў не толькі на мысляроўхрысціянаў. Гэты дацкі мысляр паспрыяў з’яўленню ў XX стагоддзі разнастайнай і ўсёабдымнай «філасофіі экзістэнцыялізму».
Сафія глянула на гадзіннік:
Амаль сем. Мне трэба ляцець дамоў. Каб мама галаву не згубіла.
Яна памахала філосафу і пабегла да чоўна на беразе.
МАРКС
... прывід ходзіць па Еўропе...
Хільда ўстала з ложка і падышла да акна, за якім віднелася бухта. Яна пачала суботу з чытання раздзела пра дзень народзінаў Сафіі. Учора ў Хільды ў самой быў дзень народзінаў.
Калі бацька разлічваў, што яна паспее прачытаць пра Сафіін дзень народзінаў напярэдадні, то ён хапіў цераз край. Учора яна і так нічым іншым, апроч чытання, не займалася. Але ён меў рацыю, што віншаванне заставалася толькі адно песенька «Нарру Birthday», якую спявалі Альбэрта і Сафія. Хільдзе гэты эпізод здаўся недарэчным.
Потым Сафія разаслала запрашэнні на «філасофскую вечарыну» на 23 чэрвеня якраз калі Хільдзін бацька мусіў вярнуцца з Лівана. Хільда была ўпэўненая, што ў гэты дзень адбудзецца што-небудзь неверагоднае і нечаканае і яе, і для бацькі.
Ва ўсякім разе, яна не сумнявалася: без сюрпрызаў бацьку да Б’еркелі не дабрацца. Ёй хацелася хоць неяк паспрыяць Альбэрта і Сафіі. Яны ж прасілі ў яе дапамогі...
Маці яшчэ не вярнулася з лодачнага дамка. Хільда ціхенька сышла ўніз да тэлефона. Яна знайшла нумар Аны і Уле ў Капенгагене і па парадку націснула ўсе лічбы.
КНІГІ ОНЛАЙН
