Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Памятаю, што да капаўцаў раз-пораз ладзілі экскурсіі і з нашай школы. Да кашараў мы даязджалі на роварах, там у вайсковай сталоўцы абедалі, аглядалі рыштунак і саму частку і пасля пешшу ладзілі паход да мяжы. Польскія вайскоўцы дазвалялі нам, малым, падыходзіць да самога калючага дроту, што аддзяляў нейтральную паласу. Дасюль памятаю, як, уражаны такой блізкасцю да забароненага, я неяк паддаўся імгненнаму памкненню, уклаўся на жывот і, працягнуўшы руку, сарваў кветачку на тым баку...
3 савецкага боку да мяжы культпаходаў не рабілі. Больш за тое, нават калгасныя сяляне, што мусілі апрацоўваць зямлю ў непасрэднай блізкасці ад рубяжа краіны саветаў, рабілі гэта пад наглядам вайскоўцаў і вялікімі групамі (паасобку працаваць забаранялася). Цікава, што длятакіхпрацаўнавідавоку ў буржуазнай Польшчы калгаснікам выдаваліся аднолькавыя робы, каб магчымы назіральнік не ўразіўся жабрацкім выглядам лахманоў і лапцей, у якіх жыхары БССР будавалі светлую будучыню.
Хто і ставіўся да мяжы абсалютна без піетэту, дык гэта самі памежнікі з абодвух бакоў, якія штодня выпраўляліся на яе ахову. Ходзячы адзін ад аднаго на адлегласці часам у дзясятак-другі метраў, яны бачыліся, маглі перамовіцца і нават абмяняцца нейкай драбніцай. Рабілі гэта, не парушаючы тэрыторыі, — проста перакінуўшы рэч праз рачулку ці нейтральную паласу. 3 савецкага боку ляцелі катушкі нітак ці запалкі, а з польскага — брыкецікі тытуню.
Аднойчы на мяжы ля вёскі Пагост здарыўся выпадак, калі сялянскі конь з выпасу неяк перайшоў вузкую там Вяллю і неўпрыкмет перабраўся на савецкі бок. Гаспадар, што прыйшоўзабіраць жывёлу, агледзеў страту, але пабаяўся ісці за парушальнікам. Тым больш што на іншым беразе якраз
з’явіўся савецкі памежнік. Селянін пачаў прасіць вайскоўца вярнуць кармільца. I той пасля хвіліннага вагання, агледзеўшыся па баках, падвёў каня да берага і моцным ударам дубца дэпартаваў злодзея на родны лужок. Так гаспадар не страціў памочніка, конь не трапіў у калгас, а жаўнер не ўзяў граху на душу за ўсё гэта. I ўсе з лёгкім сэрцам пайшлі сваёй дарогай. Вось такія дзівосы час ад часу адбываліся на мяжы, што існавала пасярод Беларусі доўгія васямнаццаць гадоў.
Што да паліцыі, то ў беларускай вёсцы бачылі яе зрэдку. У Субачы на маёй памяці паліцыянт заяўляўся толькі некалькі разоў. Аднойчы было гэта пры вось якіх абставінах. Разбудоўваючыся, мы пачалі рабіць вялікі бетонны склеп. Дзеля выканання будаўнічых працаў быў запрошаны адмысловец — муляр на прозвішча Камінскі. Майстар меў цікавы лёс: цягам васьмі гадоў ён працаваў каменячосам на кар’еры недзе ў Францыі і набыў там не толькі высокую кваліфікацыю (мог хутка раскалоць любы валун), але і набраўся ад тамтэйшых работнікаў рэвалюцыйных ідэяў. Набраўся так, што, вярнуўшыся на радзіму, адразу трапіў пад афіцыйны нагляд паліцыі, — гэта значыла, што ён мусіў паведамляць пра свае перамяшчэнні і быў пад адкрытым наглядам з боку ахоўнікаў парадку. Дык вось падчас працы Камінскага ў Субачах паліцыянт-куратар некалькі разоў завітваў да нас, каб апытаць пра тое, што робіць і, галоўнае, што кажа французскі марксіст. Дазнаўшыся, што аніякай падрыўной дзейнасці той не вядзе, паліцыянт вяртаўся ў мястэчка...
Веравызнанне
Яшчэ адным важным фактарам, што ўплываў на жыццё Усходніх крэсаў, была рэлігія. Нягледзячы на тое, што афіцыйна ўлады Полыпчы дэкларавалі талерантнасць, на практыцы перавага аддавалася прадстаўнікам каталіцкага веравызнання. Заўважна гэта было ў штодзённым жыцці — калі ты каталік, то і пасада знаходзілася лягчэй, і па службовай лесвіцы лацвей прасоўвацца, і судовыя спрэчкі часцей на тваю карысць вырашаліся.... Нашая сваячка Праскоўя Сцебурака, скончыўшы курсы тэлефаністак (дужа прэстыжная ў свой час праца), так і не атрымала адпаведнай пасады на маладэчанскай тэлефоннай станцыі, бо яе канкурэнткай была дзяўчына-каталічка...
Пераходы ў каталіцтва, безумоўна, заахвочваліся. Мой бацька Мікола некалькі разоў выклікаўся крывіцкім ксяндзом на гутарку, зместам якой, паміж іншым, заўсёды было настойлівае запрашэнне ў касцельную грамаду. Ксёндз апеляваў да таго, што сям’я заможная і паважаная, абяцаў усебаковую падтрымку і адступаўся толькі тады, калі бацька ў чарговы раз далікатна адкупляўся, даючы пяцьдзясят злотых — «на развіццё парафіі», і сыходзіў да чарговай прафілактычнай гутаркі. Таксама тата распавядаў, што аднойчы ксёндз аргументаваў сваё запрашэнне і тым, што нібы бачыў у нейкіх старадаўніх касцельных запісах, што Сцебуракі былі раней каталікамі. У нашай сям’і ўспамінаў пра прыналежнасць да касцёлу не было, ды і вядомыя метрыкі прадстаўнікоў нашага роду гэтага не пацвярджаюць. Хаця вялейскі краязнавец доктар Сяргей Грынцэвіч годзе ў 2006-м выпадкова сустрэў, працуючы ў архівах, ксяндза з прозвішчам Сцебурака, які служыў у Лебедзеўскім касцёле пад Маладэчнам. Служыў ён там недзе ў канцыХІХ—пачатку XX стагоддзя. Улічваючы, што ніхто з нашых субацкіх Сцебуракаўу сваяцтве з ім не быў то, магчыма, і быланейкая іншая
лінія роду, але адгалінаваная так даўно, што яе прадстаўнік нам быў ужо простым аднафамільцам.
Падводзячы рысу пад канфесійным пытаннем, мушу дадаць яшчэ адно. Менавіта 20-30-я гады сталіся тым часам, калі ў абуджаную, але не да канца сфармаваную нацыянальную свядомасць беларусаў пранікла катэгарычная фармулёўка шавіністычнай польскай прапаганды: «каталік — значыць паляк». А ўсё, што не было на гэтых землях «польскім», аўтаматычна станавілася «рускім». Для беларускасці месца не было. Адну траціну насельніцтва Полыпчы складалі нацыянальныя меншасці, у дачыненні да якіх праводзілася дзяржаўная палітыка асіміляцыі.
Канешне, руская царква і польскі касцёл стагоддзямі цягнулібеларусаўурозныя бакі. Але менавітагады, праведзеныя беларусамі ў адноўленай Польшчы, канчаткова замацавалі падзел на «рускіх» і «польскіх» у масавай свядомасці. У нас з’явіліся «рускія» і «польскія» Вялікдзень і Раство, вяселлі і нават могілкі, з адпаведнымі «рускімі» і «польскімі» крыжамі. Народ, які не меў сваёй дзяржавы, не мог і ў храме прэтэндаваць на самастойнасць, вымушаны быў далучацца да некага са «старэйшых братоў».
Polskosc
Каб уявіць тагачаснае жыццё ў Заходняй Беларусі, важна сказаць яшчэ пра польскі патрыятычны дух, якім была прасякнутая ўся грамадска-палітычная прастора. Ён базаваўся на каталіцтве як адзінай веры, айчыне як цэнтры сусвету і на асобе кіраўніка дзяржавы маршалка Юзафа Пілсудскага як стваральніка Другой Рэчы Паспалітай. У Польшчы, якая па сваёй сутнасці была блізкай да аўтарытарызму, існаваў культ асобы начальніка паньства.
Прэса і школьныя падручнікі спрэс былі заштампаваныя фотаздымкамі і выявамі «лепшага будаўніка», «лепшага
• Юзэф Пілсудскі на Каштанцы
вайскоўца», «наймудрэйшага кіраўніка» і г. д. Мы, малыя шко льнікі, ведалі нават імя яго любімай кабылы—Каштанкі, здымкі маршалка з якой таксама рэгулярна друкавала прэса.
Пры тым усім нельга не адзначыць, што нават у часы санацыі захоўваліся грамадзянскія правы, працавалі прадстаўнічыя органы, былі апазіцыйныя партыі, выходзілі газеты,
• Вокладка школьнага сшытка. 1930-я гг.
не было тэрору, не было і вялікіх палітычных рэпрэсій. Пілсудскі казаў: «Польшча маладая і бедная. Яна павінная пазбягаць рызыкоўных эксперыментаў». Так, ён меў абсалютную ўладу, але кіраваў без бізуна і не перашкаджаў дзеянню законаў эканомікі. Ён лёгка дэлегаваў уладныя паўнамоцтвы. Ён заставаўся чалавекам свайго часу—рэвалюцыянерам, патрыётам і прыхільнікам цвёрдай улады. Гэта не магло не спарадзіць легендарызацыі яго асобы.
Асабліва культ праявіўся ў апошнія гады яго жыцця і пасля смерці. Мы, малыя школьнікі, чулі пра «дзядэка» рэгулярна і ўбіралі павагу да яго разам з духам сапраўднай польскасці. Квінтэсэнцыяй яго ў школьнай праграме быў легендарны вершык, вядомы кожнаму дзіцяці, што пачынаўся словамі «— Kto ty jestes? — Polak maty». Гэта быў славуты «Katechizm polskiego dziecka» за аўтарствам Уладзіслава Бэлзы. Вядомы і сёння мільёнам палякаў ваўсім свеце, ён моцна трымаецца і ў гал овах ко лішніх крэсавякаў ды іх нашчадкаў...
— Kto ty jestes?
— Polak maty.
—Jaki znak twoj?
— Orzel bialy.
— Gdzie ty mieszkasz?
— Miydzy swemi.
— Wjakim kraju?
— IV polskiej ziemi. — Czem ta ziemia? — Mq Ojczyznq. — Czem zdobyta? — Kriviq i bliznq. — Czy jq kochasz? — Kocham szczerze.
—A w co wierzysz? — W Polskq wierzy!
— Cos ty dla niej?
— Wdziyczne dzieciy. — Cos jej ivinien?
— Oddac zycie*.
Дарэчы, існавала, хоць i не вельмі распаўсюджаная, версія для дзяўчынак з пачаткам:
— Kto ty jestes?
— Polka mala.
—Jaki znak twoj?
— Lilia biata.
Дзеля праўды дадам: нягледзячы на тое, што ўся навука ў школах ішла выключна па-польску, вяртаючыся з урокаў дахаты, беларускія дзеці размаўлялі па-свойму. Дома з бацькамі, падчас гуляў і працы мы карысталіся беларускай мовай і ніколі не лічылі сябе палякамі, ідэнтыфікуючы выключна мясцовымі — значыць, беларусамі. Сапраўдных палякаў з карэннай Польшчы мы ведалі пайменна, ды і было іх зусім мала.
* Кім ты ёсць? / Малы паляк. / Які знак твой? / Белы арол. / Дзе жывеш ты? / Сярод сваіх. / У якім краі? / У Польскім краі. / Што для цябе гэты край? / Гэта мая Айчына. / Чым здабыта? / Крывёй і ранамі. / Цілюбішяе? / Шчыралюблю. / У што верыш? / У Польшчуверу. / Хто ты для яе? / Удзячнае дзіцё. / Што ёй вінен? / Аддаць жыццё.
Школа
Як вядома, польскія ўлады, напачатку дазволіўшы беларускія школы, да канца 30-х зачынілі фактычна іх усе. Гэта не значыць, што беларусы засталіся без адукацыі, проста атрымліваць яе вымушаныя былі выключна па-польску.
У нашай мясцовасціў пачатку 20-хтаксама рабіліся спробы дамагчыся адукацыі па-беларуску. У 1924 годзе жыхары крывіцкіх ваколіцаў збіралі подпісы за адкрыццё беларускай школы, але так і не дамагліся станоўчага рашэння. Школы былі толькі польскія. Стандартная структура навучальных установаў гміны выглядала наступным чынам: пачатковая шко лка для невялікіх пасе лішчаў (у нас такая был а ў в. Цярэ шкі), агульная ці сярэдняя школа («szkola powszechna»), найбольш распаўсюджаная ў сельскай мясцовасці, і поўная сямікласная (існавала толькі ў Крывічах). Мелася таксама гімназія ў Вялейцы.
КНІГІ ОНЛАЙН
