Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Болей мы з Мішам ніколі не пабачыліся. Адзіны ліст мы атрымалі ад Міхася з вайсковага гарадка Гелянова, што пад Маладэчнам, дзе стаяў86-ы пяхотныполк. 3 ліста дазналіся пра яго размеркаванне ў 81-ы полк стральцоў імя Стэфана Баторыя ў Гародні.
1 верасня Германія напала на Польшчу пачалася Другая сусветная вайна. Больш ад Міхася не было ніякіх звестак. Пасля баёў 1939 года ў нашыя навакольныя вёскі сталі вяртацца жаўнеры з Войска Польскага. Кастусь абышоў шмат каго з іх, каб дазнацца пра лёс брата. Дакладна ніхто нічога не
• Міхась Сцебурака перад пачаткам Другой сусветнай вайны. 1939 г.
мог сказаць, і толькі адзін чалавек з Крывічоў на прозвішча Клёнтак распавёў, што апошні раз бачыў Міхася ў пачатку верасня 1939-га перад пачаткам бою пад Пётркавам, што на поўдзень ад Варшавы... Мы спадзяваліся на лепшае і працягвалі чакаць.
Калі скончылася вайна, пачалі пісацьуархівы, міжнародны Чырвоны крыж, але адказ атрымлівалі заўсёды адзін: «Звестак немаем». Пазней самастойна сталі вывучаць баявы шлях 81-га палка, каб знайсці якую зачэпку, — безвынікова. ЧакаліМіхася, спадзеючысянацуд. Ішлігады... I восьучэрвені 2020 года ў «РГ» раптам з’яўляецца артыкул Францішка Жылкі «Вераснёвыя смертнікі», у якім распавядаецца пра шлях 86-га палка Войска Польскага ў 1939 годзе. (Гісторыяй палка аўтар артыкула зацікавіўся, шукаючы свайго зніклага без вестак дзядзьку.) У артыкулеўспісезагінулыхжаўнераў гэтай часткі пад Пётркавам-Трыбунальскім мы ўбачылі імя Міхася Сцебуракі!
Уся гісторыя нарэшце складаецца, і становіцца зразумелым, чаму мы згубілі сляды Мішы. Атрымалася, што ён так і не патрапіўу 81-ы полк, пра які пісаў нам у апошнім лісце, а застаўся ў 86-м, з якім і быў адпраўлены на фронт.
28 жніўня ягоны полк з Гелянова чыгункай быў перакінуты ў карэнную Польшчу на абарону Варшавы. Ён стаў часткай арміі «Прусы», што трымала лінію абароны на сутыку армій «Лодзь» і «Кракаў». Галоўнай задачай «Прусаў» было прадухіленне прарыву немцаў да сталіцы. Да 4 верасня 1939 года полк, прайшоўшы маршам, стаў паміж Воўбарам і Пётркавам-Трыбунальскім ды пачаў будаваць лінію абароны.
Месца пачатковай дыслакацыі было адкрытае, таму пасля першых абстрэлаў і налётаў палку загадалі пакінуць пазіцыі і пачаць будаваць новую лінію абароны бліжэй да Пётркава ў мясцовасці, зручнейшай для стрымлівання ворага. Жаўнеры не паспелі як след акапацца на новым месцы, як ужо 5 верасня на 86-ы полк абрынуліся войскі Вермахта пры
падтрымцы танкаў і авіяцыі. Нават у такой сітуацыі першую атаку полк адбіў, знішчыўшы некалькі дзясяткаў танкаў. Другой атакай немцы ўсё ж прарвалі абарону, і полк пачаў адступаць. Польскія жаўнеры адыходзілі з баямі, але ж немцы неўзабаве занялі Пётркаў.
Пасля абароны горада ад палка засталося каля 200 жаўнераў і некалькі афіцэраў... Міхась Сцебурака загінуў падчас другой атакі немцаўб верасня 1939 года. Сваю смерць жаўнер сустрэў у жытнёвым полі ў некалькіх дзясятках метраў ад дарогі Воўбуры — Пётркаў. Ён быў апазнаны па вайсковым медальёне і пахаваны на тым самым месцы, дзе і загінуў. Так спачатку пахавалі ўсіх забітых у тым баі — на тых месцах, дзе іх напаткала смерць...
Дарэчы, згодна з картай першапачатковых пахаванняў жаўнераў, і дзядзька сп. Жылкі быў забіты ў двух дзясятках метраў ад Міхася.
Праз два гады, увосень 1941-га, немцы перапахавалі рэшткі загінулых у тых баях на вайсковых могілках, зрабіўшы дакладнае апісанне эксгумацыі. Усе гэтыя матэрыялы захоўваюцца і зараз ў архіве мэрыі 1Іётркава-Трыбунальскага. Па збегу нейкіх абставінаў яны не былі ў свой час перададзеныя ў цэнтральны вайсковы архіў, што і сталася прычынай таго, што мы атрымлівалі адмоўныя адказы на свае запыты...
Так невядомасць даўжынёй у дзесяцігоддзі перарвалася... Вайна, што пачалася для нашай радзіны з мабілізацыі Мішы на фронт у 1939 годзе, скончылася ў 2020-м з гэтым артыкулам Франка Жылкі. Вялікім суцяшэннем сталася для нас нарэшце дазнацца, дзе знайшоў свой спачын Міхась Сцебурака.
На момант атрымання гэтых звестак улетку 2020 года з усёй нашай вялікай сям’і Сцебуракаў, якая праводзіла Міхася на фронт, застаўся толькі я адзін — Анатоль Сцебурака. Той самы хлапчук, што стаяў на пероне вакзала ў Княгініне, махаў на развітанне і потым гнаў ровар дадому... Вестка пра лёс брата дайшла да мяне праз 81 год...
• Сцебурака з аданапалчанаміў Войску Польскім. 1937 г.
Мы вельміўдзячныя шаноўнаму сп. Жылку, які, шукаючы свайго дзядзьку, дапамог і нам дазнацца пра лёс без звестак зніклага сваяка.
Між тым лёс беларуса Міхася Сцебуракі, што загінуў, абараняючы Польшчу ад нямецкай агрэсіі ў самым пачатку вайны, не быў выключным. Падобных яму было шмат.
У Войска Польскае перад Другой сусветнай было мабілізавана болып за 70 тысяч беларусаў. Каля 30 тысяч з іхтрапіла ў палон, яшчэ каля 10 тысяч загінула.
Варта адзначыць, што беларускія жаўнеры заставаліся ў войску і ў самыя апошнія дні змагання Полыпчы, калі многія карэнныя палякі ўжо разбягаліся па хатах. Нашыя хлопцы да апошняга змагаліся за дзяржаву, у якой займалі заўсёды другое, халопскае месца. Да ўсяго, ім не было куды вяртац-
ца, бо іх родныя мясціны былі таксама захопленыя, але не немцамі, а саветамі, якія таксама жорстка абыходзіліся з польскімі вайскоўцамі...
У сваіх успамінах Янка Брыль, сам удзельнік тых падзей, згадвае эпізод пры абароне Гдыні, калі польскі маёр, падымаючы ў чарговы раз рэшткі свайго батальёна, што меў у асабовым складзепаловубеларусаў камандаваў: «Крэсавяцы, за мной!» і рушыў, не азіраючыся, наперад, упэўнены — за яго спінай пад нямецкія кулі падымаюцца беларускія хлопцы, верныя дадзенай прысязе...
Вызваленчы паход
17 верасня вайна прыйшла і ў Субачы. Раніцай з усходу пачалі даносіцца гукі страляніны і рэдкіх гарматных выбухаў. Чырвоная армія пачала свой вызвольны паход на Захад. Малалікія гарнізоны Корпусу аховы памежжа і вайсковыя часткі, што дыслацыраваліся на ўсходзе, аказалі пэўны супраціў, але былі змятыя стакроць мацнейшымі сіламі саветаў. Па дарогахпацягнулася вайсковая тэхніка, кавалерыя і доўгія шэрыя калоны пяхоты.
Насельніцтва вітала «вызваліцеляў» кветкамі ды хлебамсоллю. Панавалі пазітыўныя, а часам і выразна святочныя настроі. Госці з усходу на святкаванні часу не гублялі — з першых дзён новая ўлада пачала ствараць сваю структуру кіравання. У яе шэрагі трапілі збольшага прадстаўнікі мясцовай беднаты ды прысланыя з СССР актывісты. Сімвалічнай ілюстрацыяй падзей тых дзён стала сустрэча прадстаўнікоў новай улады з жыхарамі на станцыі Княгінін.
Добра памятаю той вераснёўскі дзень, калі бацька пацягнуў усю нашую сям’ю сустракаць бальшавікоў на станцыю. На пероне каля будынка княгінінскага вакзала была ўсталяваная трыумфальная арка, упрыгожаная гірляндамі з дзеразы і кветкамі. Усе, ад малых да старых, адзеліся ў
найлепшае — дэмісезонныя палітоны, строі, капелюшы — і выйшлі з вітальнымі транспарантамі насустрач. He шкадаваў інструментаў невялікі аркестр. На перон з грукатам і свістам прыбыў паравоз. 3 вагона высыпала купка таварышаў у скуранках і гімнасцёрках. Спыніліся, пачалі аглядацца. Узнікла паўза, некаторыя госці так і засталіся на прыступках, трымаючыся за парэнчы, іншыя, хто паспеў спусціцца, ледзь не сабраліся лезці назад. Сярод прыезджыхпачуліся ўстрывожаныя галасы: «Кудымы трапілі?Дземітынг вызваленых беларускіх сялян ? Сабраліся ж адн ыя буржуі!» У паўнаважаны арганізатар сустрэчы ледзь даў рады патлумачыць, што гэты натоўп і ёсць тыя «трудзяшчыеся», што прагнулі вызваліцца ад панскага ярма...
ГІершыя тыдні на «вызваленых» земляхусё, за выняткам польскіхдзяржаўныхустановаў, працавалаўранейшым рэжыме. У крамахбез абмежаванняўпрадаваўся тавар, корчмы і кавярні паілі і кармілі гасцей, як і раней. Курс рубля быў прыраўняны да злотага, абодва яны былі ва ўжытку адначасова*. Злоты, дарэчы, быў у абарачэнні да студзеня 1940 года, калі яго цалкам замяніў рубель.
Агледзеўшы нябачаны ў СССР асартымент, савецкія вайскоўцы і новыя кіраўнікі цывільнай адміністрацыі кінуліся па крамах, скупляючы ўсё, што можна. Гандлярам такі спрыт падабаўся, але і яны часам дзівіліся, не могучы ўцяміць, навошта скупляць самы просты тавар у неверагодныхколькасцях. Крамнік, у якога адзін афіцэр Чырвонай арміі скупіўусе гузікі, здзіўляўся ўголас: «Ну, купіўтыўмянедзесяць гузікаў! ДобраІАле навошта сто гузікаў чалавеку?!»
Дзіўнымі былі не толькі паводзіны прыхадняў, але і сам іх выгляд. Савецкія вайскоўцы сапраўды выглядалі дрэнна. Найперш кідалася ў вочы кепскае абмундзіраванне: доўгія
* Да 17 верасня за 1 злоты давалі 4 рублі, з прыходам саветаў курс штучна выраўнялі на 1 да 1.
шынялі, абмоткі на нагах, будзёнаўкі на галовах. Са слабым рыштункам, худыя, вашывыя, з пахмурнымі тварамі, яны рашуча розніліся ад звыклых нам элегантных польскіх вайскоўцаў. Яшчэ больш, чым нехлямяжыя вайскоўцы, палохалі мясцовых сялянаў іхнія коні. Знясіленыя, хворыя, са збітымі капытамі, з жахлівымі намуламі ад няправільнага запрагання, яны ледзь цягнулі ногі... Дзівіла і тое, што вызваліцелі сталі хутка вывозіць на ўсход з польскіх кашараў усё начынне, а потым пазбівалі там з негабляваных дошак двухпавярховыя нары, зрабілі на іх з мяхоў сеннікі і ў такі інтэр’ер засялілі чырвонаармейцаў.
Мы, дзеці, жылі звыклым жыццём, але некаторыя змены пачалі адчуваць і на сабе. Школьныя заняткі ў нас не прыпынялі, але мясцовых настаўнікаў хутка пачалі замяняць кадрамі з усходу — збольшага з Магілёўшчыны і Гомельшчыны. Іх манеры, паводзіны, знешні выгляд былі для нас нязвыклымі... Вось выпадак, які ілюструе на простым прыкладзе розніцу.
Брат Косця неяк пазнаёміўся з адной з такіх новых настаўніц. Ён запрасіў маладую і прывабную дзяўчыну на госці ў Субачы. Яе, канешне, запрасілі на абед і пасадзілі за стол. Паненка найперш збянтэжылася ад таго, што не ведала, як карыстацца сталовымі прыборамі, а пасля больш — калі пабачыла вялікую талерку са сметанковым маслам. Агледзеўшыгэты прадуктутакой колькасці, яназапыталаўгаспадароў: «Ашто гэта вы так шматяго паставілі на столі» Пабачыўшы нашае здзіўленне, дадала: «Нам у педвучэльні казалі, штогэта небяспечна, каліягоўжываць шмат!Лепей карыстацца камбіжырам!»
Пан Эймант
КНІГІ ОНЛАЙН
