Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Пры першых саветах у нашай мясцовасці калгасы стварыць не паспелі, спрабаваліўводзіць болып простыя формы гаспадарання.
На базе былых панскіх сядзібаў арганізавалі саўгасы. Ад сядзібаў, праўда, да таго часу мала што і засталося — яшчэ да дэкларацыі аб нацыяналізацыі банкаў і канфіскацыі памешчыцкіх земляў шмат якую маёмасць насельніцтва разрабавала самастойна, не чакаючы ніякіх дазволаў. Хутка былі расцягнутыя інвентар, жывёла, мэбля і іншыя рэчы. Засталіся самі будынкі і тое-сёе з рыштунку.
Вось у такія саўгасы ўступілі беднякі і пачалі гаспадарыць па-новаму—па-савецку. Нічога, што праўда, не атрымалася. У першую ж восень яны не паспелі прыбраць з палеткаўураджай — пад снег пайшлі буракі, збожжа, бульба. Праеўшы ўсё, што было, і разваліўшы гаспадарку канчаткова іўсамыя кароткія тэрміны, саўгаснікі разбегліся па сваіхаднаасобных гаспадарках...
Гаворачы пра той час, я прыгадваю дзве гісторыі, якія, маючы падабенства ў месцы дзеяння і сюжэце, аднак жа прынцыпова розняцца сваімі фіналамі, проста праз тое, што адна адбылася да 17 верасня 1939 года, а другая — у хуткім часе пасля гэтай даты. Першая пра тое, як да аднаго маладэчанскага суддзі аднойчы ў госці прыехаў сваяк з недалёкага засценка і вельмі ўпадабаў племяннога кочара, які меўся ў гаспадара. Папіўшы-пагуляўшы, суддзя, якзаможны і шчодры пан, на расстанне прэзентаваў птушку сваяку. Той, задаволены, з’ехаў да сваёй гасподы. Праз нейкі час ужо суддзя наведаў сваяка і па прыездзе запытаўся — ці той задаволены новай птушкай, так упадабанай надоечы? У адказ засцянковец з сорамам прызнаўся, што на другі дзень качар знік без следу, ці ўцёк сам, ці задушыў хто — невядома. На што суддзя са смехам распавёў, што разумны птах пару дзён як прыляцеў дахаты, рэзюмаваўшы: «Mqdra glowa! Jak sam wrocil, drugi raz nie dam — zamieszka na moim podworku!*»
Другая гісторыя пра нашага родзіча Янчыка Яна з Малышак. Ён жыў халасцяком і меў невялікую гаспадарку, якой, аднак, яму хапала. Атрымаўшы ад саветаў прадпісанне на здачу мяса, ён вылучыў са статка казла і павёў яго на нарыхтоўчы пункт у вёску Парабкі. Здаў, атрымаў квіток і вярнуўся дахаты, а казёл застаўся ў загоне з іншай жывёлай, што чакала перагону на станцыю Княгінін. Вярнуўшыся, Янчык
* Мудрая галава! Раз сам вярнуўся, другі раз не падару, — будзе жыць у мяне на падворку! (Пол.)
лёг спаць, але быў пабуджаны сярод ночы беспардонным грукатам у дзверы. Так маглі грукаць хіба людзі, што ездзілі на чорным варанку. Падняўшыся з ложка і схапіўшы хатуль, загадзя сабраны на такі выпадак, ён з хваляваннем адчыніў дзверы. На парозе, трасучы барадой, стаяў яго казёл. Як выявілася, гераічны ўцякач пераскочыў загарадку, выбраўся з вёскі, перайшоў па крыгах Сэрвач і вярнуўся дахаты ў Малышкі. Іншы б раз гаспадар расцалаваў бы барадатага за такі ўчынак, але зараз Янчык зусім не быў рады старому сябру. Да смерці спалоханы, што будзе абвінавачаны ў выкраданні жывёлы з усімі зразумелымі наступствамі, ён узяў нож і тут жа прырэзаў скацінку, хутка схаваўшы і мяса, і сляды ліквідацыі капытнага на сваім падворку...
Пры першых саветахуся нашая сям’я заставалася на сваёй гаспадарцы, толькі старэйшы брат Кастусь уладкаваўся мастаком-афарміцелем у Вялейскі абласны Дом культуры. 3 тых часоў цудам захаваўся просценькі алоўкавы накід, на якім Кастусь ў 1940 годзе намаляваў тое, што бачыў з акна свайго кабінета — куток гарадской забудовы з корпусам бальніцы, якая захавалася і да нашых дзён, ды лёгка пазнаецца і праз восемдзесят гадоў...
3 1939 па 1941 год Вялейка была цэнтрам вобласці з адпаведнымі такому статусу дзяржаўнымі ўстановамі, у якіх працавалі сярод іншыхПятро Машэраў, Яўген Скурко, Наталля Арсеннева. У Вялейцы тых часоў Косця пазнаёміўся з яшчэ адной знакамітасцю — мастаком Уладзіславам Страмінскім*. Забыты неўзабаве пасля смерці і папулярны цяпер, айцецзаснавальнік унізму Уладзіслаў Страмінскі ў час побыту ў Вялейцы працаваў мастаком і выкладчыкам малявання ў школе. 3 ім Косцю давялося папрацаваць у адной мастацкай брыгадзе, створанай для аздаблення горада пад Першамайскія святыў 1940 годзе. Прыгадваю размовыўхаце, калі брат
* Уладзіслаў Страмінскі (1893-1952) — вядомы ва ўсім свеце мастак, авангардыст, тэарэтык унізму ў абстрактным мастацтве.
• Bid з акна працоўнага кабінета мастакоў Вялейскага Дома культуры (малюнак К. Сцебуракі)
• Кастусь Сцебурака за мальбертам. 1930-я гг.
са здзіўленнем і захапленнем распавядаў пра дзіўнага майстра, што пісаўу незразумелай манеры авангардызму. Такім ён і запомніўся ў нашай сям’і — інвалід I сусветнай, чалавек з цяжкім характарам, але апантаны і энергічны творца.
У1940 годзе Косця наважыўся адправіць пару сваіх працаў у Мінск, дзе ладзілася вялікая выстава заходнебеларускіх мастакоў.
Яму прыйшоўадказ, што творы не падыходзяць патэматыцы, з прапановай прыехаць забраць іх. Відавочна, букалічныя сюжэты, створаныя пад уплывам польскай рамантычнай школы, не маглі выстаўляцца побач з узорамі сацрэалізму... Кастусь паперажываў, але не паехаў па тыя карціны. Назад яны так і не вярнуліся. У нас цудам захавалася некалькі акварэльных замалёвак і невялікіх карцінаў — пісаных алеем на палатне і кардоне пейзажаў (глядзі ў дадатку).
Тым часам паўсядзённае жыццё імкліва змянялася. Літаральна за некалькі месяцаў савецкая ўлада перастала спрабаваць выглядаць прывабна і паказала свой сапраўдны твар: арышты, пазасудовыя пакаранні, канфіскацыя зямель і маёмасці, несувымерныя з даходамі падаткі. Вязніцы перапоўніліся арыштантамі, супраць якіх выкарыстоўваўся жорсткі фізічны гвалт, пачалася высылка шкоднага элементу ў аддаленыя мясціны СССР, сталі штампавацца вялікія тэрміны зняволення і смяротныя прысуды.
Тым часам жыццё рабілася горшым, рэзкаўпаўузровень жыцця ўсіх без выключэння слаёў насельніцтва. Як сумна жартавалі ў Заходняй Беларусі таго часу: «Саветы прыйшлі і вызвалілі нас... ад сала, кілбасы імасла». Ад сябе дадам, што і ад кажухоў — бо ад таго часу народ стаў хадзіць усё болей у ватоўках.
Чаканні не апраўдаліся — новая ўлада горка расчаравала людзей. Але хутка ўсё ізноў кардынальна змянілася — вялікая вайна, што грукаталаўЕўропе з 1939 года, летам 1941-га прыйшла на нашую зямлю.
Раздзел V
Нямецкая акупацыя
1941
Для жыхароў Заходняй Беларусі II сусветная пачалася 1 верасня 1939 года, але маштабныя баявыя дзеянні прыйшлі ў наш край у чэрвені 1941-га пасля нападу Германіі на СССР
Першыя два дні вайны ў нас было ціха. На трэці дзень нямецкі самалёт скінуў колькі бомбаў на станцыю Княгінін. Яны ўпалі непадалёк ад чыгуначнага насыпу ў хмызняку, утварыўшы вялікія варонкі. Штовосень яны запаўняліся вадой і былі добра бачныя і праз дзесяцігоддзі пасля вайны.
Вайна застала мяне ў гасцях у сябра Міколы Карозы ў Вялейцы. Тут жа апынуўся і старэйшы брат Косця, які быў выкліканы на прызыўны пункт. Яго разам з іншымі мабілізаванымі пратрымалі двое сутак ў няпэўнасці, а потым далі загад разыходзіцца па хатах. Самі супрацоўнікі ваенкамата, спешна пагрузіўшыся ў машыны, збеглі на ўсход, а мы з Косцем пешшу падаліся дахаты ў Субачы.
Гэтая дарога дадому нават у дробных дэталях памятаецца мне праз дзесяцігоддзі.
Ішлі пешшу знаёмым гасцінцам. У мястэчку Куранец зайшліў краму—яна працавала. Праўда, паліцы былі пустыя: з ежы засталіся толькі дарагія шакаладныя цукеркі, і на самай верхняй паліцы ляжалі нікому не патрэбныя піянерскі горн і барабан... Памятаю, набылі мы цэлую кілю тых цукерак і рушылі. Шлях далей пралягаў праз Губы, Балашы, Ніўкі.
Увечары дабраліся да Княгініна. На станцыі было людна — ішоў рабунак складоў. Неслі ўсё, што траплялася пад руку, — соль, цукар, хамуты, гарэлку. Мы з братам разжыліся некалькімі бутэлькамі гарэлкі і кулём цукру. 3 гэтым нечаканым здабыткам мы неўзабаве і дайшлі да Субачаў.
Актыўных баявых дзеянняў летам 1941 года ў нашай мясцовасці не было. Немцы прайшлі імклівым наступам на ўсход, не сустракаючы супраціву. Адна невялікая калона нямецкай бранятэхнікі, праўда, праходзіла паўз Крывічы. Напамінам пра яе застаўся танк, што сапсаваўся і быў пакінуты на ўзбочыне. Ён адразу выклікаў жывую цікавасць насельніцтва і стаў нагодай для камічнага выпадку. Справа ў тым, што мясцовы каваль, які пару дзён прыглядаўся да пакінутага без нагляду вялікага кавалка жалеза, нарэшце не вытрымаў — узброіўся інструментам і палез усярэдзіну машыны па здабычу. Невядома як, але небаракаўмудрыўся зачыніццаўтанку, прычым наглуха. Ніякія спробы выбрацца самастойна, як і спробы дапамагчы звонку, поспеху не мелі, хоць вакол танка і сабралася паўмястэчка. Праседзеўшы дзень, бядак папрасіў паесці ды папіць. Піў праз трубачку a ежу—тонкія блінцы — атрымліваў праз адтуліну для агляду. Толькі праз суткі ў Крывічы прыехала рамонтная брыгада, што і вызваліла каваля з пасткі. Местачкоўцы і сам вязень з перасцярогай чакалі пакарання, алеўсё абышлося—немцы, пасмяяўшыся, адпусцілі каваля, адно прымусіўшы яго перад тым прынесці гарэлкі, шпіку і яек.
У саміх Субачах першыя немцы з’явіліся на трэцім тыдні вайны. Гэта былі пяцёра салдатаў. Пакінуўшы свае карабіны каля парога, яны ўвайшлі ў хату і на ламанай по льскай мове папрасілі паесці. Маці выставіла масла, яйкі, сала, хлеб. Яны паелі і разлічыліся за ежу драбязой: шакаладам, наборам нітак з іголкамі, чайнымі свечкамі, сахарынам і цыгарэтамі — і сышлі.
• МаркаБНС (1941-1944)
Тым часам у Крывічах сфармавалася новая адміністрацыя. Першымі яе зваротамі да насельніцтва сталі загад аб здачы зброі і радыёпрыёмнікаў, а таксама патрабаванне неадкладнага выхаду на працу служачых і работнікаў чыгункі.
Брат Яўціхій са снежня 1941-га быў супрацоўнікам Крывіцкага аддзялення Беларускай народнай самапомачы. Арганізацыя, створаная ў кастрычніку 1941 года, займалася найперш дапамогай пацярпелым ад вайны, збіраючы грашовыя сродкі, адзенне і харчаванне, а таксама апекавалася пытаннямі аховы здароўя, адукацыі і культуры. Узначальваў крывіцкую БНС Уладзімір Касоўскі, які потым з прыходам савецкай улады перайшоў на нелегальнае становішча і хаваўсяда 1949-га. Гэтак жаўБНСпрацаваў наш сусед па Субачах Адамовіч Юльян Іванавіч, які пасля трапіў за гэта пад савецкія рэпрэсіі.
Дадамо некалькі словаў пра дзейнасць БНС у Крывічах. У Вялейскай акрузе ГАБ* сфармаваліся наступныя аддзяленні: Вялейскае, Маладэчанскае, Іллянскае, Радашковіцкае, Валожынскае, Мядзельскае, Жодзішскае, Крывіцкае. Апошняе было самым актыўным і даволі шматлікім. У ім было тры народныя дамы культуры, бібліятэка, дзейнічала вялікая колькасць гурткоў. Для распаўсюду друку былі закладзеныя шапікі—па адным-два ў кожным аддзял енні. У Крывіцкім іх было тры. Сяброў БНСуКрывіцкім аддзяленні было 463, як і
КНІГІ ОНЛАЙН
