Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
час узначальваў урад БНР У 1980-90-х быў скарбнікам Кансісторыі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, рэдагаваў часопіс «Голас царквы». Памёр ад хваробы ў доме састарэлых.
Партызаны і паліцаі
Што да сапраўднай актыўнасці партызанаў напачатку яна ўвасаб лялася найперш у малазаўважных лакальных акцыях супраць паліцыі і ў шырокім, добра арганізаваным рабаўніцтве мясцовага насельніцтва. Першай дзейнасць партызанаў на сабе зазнала беларуская адміністрацыя. Чырвоныя партызаны забівалі старастаў, солтысаў, іх сямейнікаў і сваякоў. Ды і тое, што пасляваенная прапаганда малявала як маштабныя акцыі партызан супраць немцаў, найчасцей выглядала куды больш сціпла. Далёка не заўсёды ў партызанаў была выбухоўка, таму звычайнай дыверсіяй на чыгунцы было скручванне і сцягванне рэек — пазбаўленыя нейкага фрагменту шляхі рабіліся небяспечнымі. Праўда, яны і вярталіся ў строй гэтак жа хутка, калі вартаўнікі своечасова выяўлялі дэфект. Такімі ж прымітыўнымі і, як правіла, не асабліва эфектыўнымі былі і іншыя аперацыі: каб перарваць сувязь, пілавалі тэлеграфныя слупы; рабілі невялікія засады каля дарог, каб забіць ці параніць якога аднаго-другога паліцая. Напады на добра ўзброеныя аддзелы, гарнізоны і важныя аб’екты былі справай рызыкоўнай, таму здараліся зрэдку, ды і тое напрыканцы вайны. Тое-сёе адбывалася і ў нас.
Адной з першых партызанскіх акцый, што адбылася ў ваколіцах Крывічоў, стаў падрыў міны на бальшаку. Ахвярай таго выбуху стала мясцовая дакторка Мікуліч, якая ехала па тэрміновай патрэбе да цяжарнай сялянкі.
3 часам партызанскіх атрадаў пабольшала, яны сталі шматлюднейшымі, абзавяліся зброяй і сапраўднай гаспадаркай. Былы партызан Андрэй Новік распавядаў, што ўсю вайну
ўатрадзе быў... загадчыкам вяндлярнагацэха—вэндзіўмяса і кілбасы. Яго прадукцыю выдавалі як сухі паёк і НЗ групам, што ішліўрэйды, і, канешне, на стол партызанскамукіраўніцтву. У сыравіне дэфіцыту не было — жывёлу на мяса цягнулі з вёсак. Самагонка лілася ракой. Начальства ні ў чым сабе не адмаўляла. Дарэчы, яно само рэдка было з мясцовых — у асноўным з ліку прысланых з вялікай зямлі прафесійных дыверсантаў. Яны не шкадавалі ні саміх партызанаў, ні, тым болып, мірнага насельніцтва. Ды і наогул ахова мясцовага люду не ўваходзіла ў задачу партызанаў...
Калі пачалася аперацыя «Баграціён», партызанам загадалі разам з Чырвонай арміяй вызваляць гарады і мястэчкі, але з-за слабой мабільнасці партызанскія часткі нярэдка падыходзілі да іх, калі тыя ўжо былі вызваленыя. А некаторыя атрады і спецыяльна не выходзілі з лесу па два-тры тыдні пасля вызвалення — каб не патрапіць пад мабілізацыю.
Многія акцыі партызанаў былі няўзгодненымі і хаатычнымі і часам шкодзілі не немцам, а сваім жа. Так, на Вялейшчыне дасюль замоўчваецца той факт, што партызаны спалілі мост на рацэ Нарачанка пасля адступлення немцаў, якраз перад носам савецкіх перадавых частак, тым самым зрабіўшы немагчымым на нейкі час пераслед ворага.
Большасць акцыяў партызанаў шкоду прыносіла толькі беларускім сялянам, бо імгненнай рэакцыяй немцаў на такія дзеянні быў тэрор у адносінах да мясцовых жыхароў. He будзе перабольшваннем сказаць, што насельніцтва Беларусі ўсе гады II Сусветнай было паміж двух агнёў. Ды ці толькі паміж двух? Часам людзі з адной мясцовасці былі іў Чырвонай арміі, і ў паліцыі, і ў савецкай партызанцы, і ў беларускай адміністрацыі, іўпольскай Арміі Краёвай. Існаванне насельніцтваў такіхумовах было татальным супрацьстаяннем і насіла ярка акрэсленыя рысы грамадзянскай вайны.
Нашая сям’я не стала выключэннем. Яўціхій, які працаваў у БНС, каб уратаваць сваё жыццё і вывесці з-пад удару
сям’ю, вымушаны быўпагадзіцца стаць яшчэ і партызанскім сувязным у атрадзе «Жалязняк».
Дапамога партызанам заключалася ў тым, што ён інфармаваў атрад пра нямецкія войскі, што праходзілі праз станцыю Княгінін. Падлік эшалонаў і іх змесціва адсочваў і перадаваў Яўціхію ў сваю чаргу яшчэ адзін супрацоўнік станцыі — Іван Юркевіч з Кусяў
Звесткі занатоўваліся ў цыдулкі, якія Юркевіч па дамове пакідаў у дупле старой бярозы. Бяроза тая расла каля станцыі ў акопах I сусветнай вайны.
Каб апраўдаць штодзённыя візіты да бярозы, абодва хадзілі туды як бы па вялікай патрэбе. Выглядала гэта так: каб пакласці цыдулку, Юркевіч хуценька бег да бярозы, скідаў порткі, садзіўся на кукішкі, рабіў справу і, паміж іншым, запіхваў цыдулку ў дупло. Тое ж пасля паўтараў і Яўціхій, каб забраць звесткі. У абодвух страх выкрыцця быў настолькі вялікі, што прыкідвацца не даводзілася — ад кожнага візіту заставалася кучка.
3 часам каля бярозы ўтварылася імправізаваная прыбіральня, агледзеўшы якую, ніхто б і не падумаў, што гэта месца сустрэчы сувязных.
Таксама па заданні партызанаў Яўціхій аднойчы выправіўся ў Вільню і прывёз для патрэбаў атрада медыкаменты — розныя лекі і два літры ёду, які ў той час быў на вагу золата. Падчас выканання гэтага задання ён моцна перамёрз і захварэў на пнеўманію... Пазней за тую віленскую вандроўку быўузнагароджаны медалём «ПартызануАйчыннай вайны».
Партызанскі тэрор зазналі і нашыя сваякі. Цётка Лізавета, што выйшла за Міколу Гайлу ў вёску Паграбішча Хаценчыцкай воласці, жыла, займаючыся звычайнай сялянскай працай. Але і ў сям’і цёткі не абышлося без трагедый, тыповых для таго цяжкага часу. Нечакана атрымала працяг гісторыя, што распачалася яшчэ за Польшчай. Тады парабак Паўла Гайлы, што працаваўу яго на гаспадарцы, неяк прапіўчастку
зерня, прызначанаганавеснавую сяўбу. Загэтую справуяго, вядома, пакаралі, выгнаўшы на ўсе чатыры бакі. Нягеглы работнік знік, і на яго хутка забыліся. Мінула некалькі гадоў і вось падчас нямецкай акупацыі той парабак вярнуўся чырвоным партызанам. Ён загадаў Паўлу апрануцца ў дарогу, запрэгчы каня і павезці яго ў нейкую мясціну па пільнай патрэбе. Яны выехалі з падворка, праз нейкі час за вёскай прагучаў стрэл... Усе адчулі нядобрае, але сярод ночы пабаяліся ісці глядзець, што адбылося. Толькі раніцай агледзелі за вёскай мёртвага Паўла, забітага тым адзіночным стрэлам. Hi каня з санямі, ні вопраткі пры ім не было.
Сын Лізаветы Мікола, выпускнік Віленскага камерцыйнага вучылішча, падчас вайны служыўу Іллянскай цывільнай адміністрацыі. Як наш Яўціхій, ён быў звязаны з мясцовым партызанскім атрадам і выконваў заданні па іх даручэнні. З’яўляючыся «сваім» чалавекам для лясных мсціўцаў, ён пачуваўся ў адноснай бяспецы, аж пакуль у навакольных лясах не з’явіўся яшчэ адзін «атрад». Праўда, партызанамі гэтыя людзі не з’яўляліся — гэта была звычайная кодла крымінальнікаў са зброяй, якая тэрарызавала ваколіцы. Аднойчы Мікола Гайла, упэўнены, што і гэты партызанскі атрад ведае яго як сувязнога, смела выправіўся з абозам па дарозе, дзе чакала іхная засада. Зразумела, што бандыты нічога не ведалі пра дамовы сувязногаз партызанамі. 3 прыдарожныхкустоў грымнулі стрэлы. Мікола Гайла загінуў у выніку кароткай перастрэлкі...
Акрамя партызанаў і немцаў, са зброяй хадзіла і паліцыя. Яе аддзелы пачалі фарміравацца ў пачатку вайны. Першым часам набіралі добраахвотнікаў. Пасля — прымусова мабілізавалі. Так здаралася, што палова адной вёскі ішла ў паліцыю, а другая — у партызаны. Потым напачатку паліцаі палілі тую палову вёскі, дзе былі партызанскія хаты, пасля партызаны палілі іншы канец — паліцэйскі. Так, напрыклад, згарэла мястэчка Вязынь на Вялейшчыне...
Некаторыя паспявалі за вайну паслужыць і ў адных, і ў другіх гаспадароў, мяняючы форму па меры жыццёвай неабходнасці.
3 заканчэннем вайны звядзенне рахункаў працягнулася. Тым нямецкім памагатым, якім пашчасціла перажыць вайну, савецкі ўрад даў немалыя тэрміны за калабарацыю. Але нават пры гэтым невядома, каму пашанцавала больш, бо і партызанаў не пакінулі ў спакоі. Вызваляючы заходнія вобласці Беларусі, савецкае камандаванне фактычнаўзяло курс на знішчэнне ўсіх мужчынаў прызыўнага ўзросту, што пабылі пад акупацыяй. Даверу не было ані паліцаям, ані партызанам. Усе, хто перажыўнемцаў заплямілі сябе і былі пад падазрэннем. Таму адзіным варыянтам даказаць адданасць радзіме была служба ў шэрагах Чырвонай арміі. Усе свежапрызваныя, часам зусім без баявога вопыту, байцы тут жа накіроўваліся на перадавую — Сталін па трупах ішоў на Берлін, каб апярэдзіць саюзнікаў. Адзін былы паліцай распавядаў, што пайшоў вайной у паліцыю і не прагадаў. Як вайна скончылася, атрымаў 10 гадоў лагераў, адбыў і прыехаў дадому. Аўвёсцы нікога з аднагодак, што быліўпартызанах, у жывых не застаў. Вайной яны спакойна адседзеліся ў лесе, а па вызваленні іх тут жа мабілізавалі ў Чырвоную армію і адправілі пад Кёнігсберг. Адтуль ніхто з іх не вярнуўся...
Партызаны займаліся яшчэ і адкрытым рабаўніцтвам. Абсалютнаўсё, што было патрэбна для жыццяў лесе, атрады бандытаў-куставікоў (як за вочы называлі сяляне партызанаў) забіраліў сялянаў Свойская жывёла і коні, інструменты, адзенне, харчы і любыя каштоўнасці—усёўваходзілаўсферу інтарэсаў партызанаў. Адмовіць — падпісаць сабе і сям’і смяротны прысуд... У сваіх рэквізіцыях яны перасягалі немцаў. Напрыклад, у вёсцы Качанкі (сучасны Вялейскіраён) нямецкая рэквізіцыйная камандаў двары салдаткі Аўдоцці Качан згледзела дзесяць курэй і карову. Пабачыўшы гаротны стан
гаспадаркі, немцы пакінулі ёй карову і палову курэй. Праз дзень у гэтую ж вёску наведаліся партызаны і... забралі ўсё да рэшты. Калі жанчына пачала галасіць «Штожвы робіце? Немцы ўсяго не забралі, а вы забіраеце?», партызаны проста прыгразілі забіць яе разам з малым сынам і, накінуўшы на рогі каровы вяроўку, пацягнулі яе ў лес.
Мы таксама пазнаёміліся з іх «добразычлівасцю». Памятаю, у свой першы візіт на наш хутар Субачы, апроч ежы, партызаны забралі абсалютна ўсе выходныя мужчынскія строі і... патэфон — рэчы, безумоўна, неабходныя ў лесе для барацьбы з ворагам. Але перажываць не было калі — здараліся падзеі і страшнейшыя. Многія сяляне, што спрабавалі абараніць сябе ці сваю маёмасць, плацілі за гэта жыццём. Ахвярай партызанскага тэроруў нашым краі стала таксама родная сястра МаксімаТанка, якую лясныя бандыты забілі разам з дзіцём пад Касцяневічамі.
I гэта былі далёка не адзінкавыя выпадкі, і сёння ці не ў кожнай вёсцы вам прыгадаюць такія злачынствы ды шэптам назавуць нават імёны выканаўцаў...
КНІГІ ОНЛАЙН
