Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
* Генеральная акруга Беларусь (ням.: Generalbezirk Weifiruthenien) — ваенна-адміністрацыйная адзінка на занятай Германіяй тэрыторыі Беларусі падчас Другой сусветнай вайны. Была арганізаваная 17 ліпеня 1941 года і разам з генеральнымі акругамі Літва, Латвія і Эстонія ўваходзіла ў склад рэйхскамісарыята Остланд.
ў Маладэчне. А, да прыкладу, у Вялейцы іх было 290, у Іллі — 256, Радашковічах — 420, Жодзішках — 175, у Мядзелі — 93. Болей было толькі ў Валожыне — 920. Агулам сяброў БНС у акрузе налічвалася 3070 (па стане на канец 1942 года).
He сакрэт, што ўсе, хто хоць неяк праяўляў актыўнасць пад акупацыяй, імгненна станавіліся ворагамі для савецкай партызанкі. He толькі чальцы БНС, але і тыя, хто проста чытаў беларускія газеты ці неякудзельнічаўукультурніцкім жыцці, залічваліся партызанамі ў памагатыя фашыстаў і падлягалі знішчэнню...
У вайнуўся нашая сям’я, апроч Яўціхія, звыкла працавала на гаспадарцы. Косця пад настрой пісаў карціны на продаж ды, маючы адпаведны досвед, час ад часу складаў па просьбах навакольных сялянаў прашэнні і звароты да адміністрацыі.
Халакост
3 усталяваннем нямецкай улады пачаў дзейнічаць сумна вядомы план вынішчэння «расава непаўнавартасных» асобаў. Па мястэчках пачыналіся аблавы на габрэяў — ствараліся гета. Мясцовае беларускае насельніцтва ў бальшыні сваёй ставілася да габрэяў са спачуваннем і нярэдка дапамагала ім ратавацца ад смерці, пры гэтым рызыкуючы жыццём. He стала выключэннем і нашая сям’я.
Неяк уночы напрыканцы жніўня 1941 года Яўціхій прывёў з Крывічоў да нас габрэйскую сям’ю. Тры дні пяць чалавек хаваліся ў Субачах на таку за снапамі неабмалочанага аўса. Я браў рэзгіны і кошык, хаваў у яго ежу і ішоў на ток нібы па справах — насіў ім харчаванне. Памятаю, што габрэі былі вельмі ўдзячныя за дапамогу, але ў старой бабулі, што была з імі, пашкодзіўся розум ад жаху ды мітусні, і яна бесперапынна пагражала невядома каму: «Вось пачакайце. Прыйдзе час, і мы пойдзем па вашых галовах, як па бруку». Гэтыя словы моцна збянтэжылі і ўразілі мяне ды заселі ў галаве на доўгія гады...
Здаўшы польскі прыёмнік па загадзе цывільнай нямецкай адміністрацыі, нашая сям’я апынулася фактычнаўінфармацыйнай ізаляцыі. Навіны прыносіў толькі брат Яўціхій, які часта выпраўляўся ў мястэчка па справах. Аднойчы пасля такой паездкі ў Крывічы ён прывёз да нас яшчэ аднаго пастаяльца—маладую гарбрэйскую дзяўчыну сваю аднакласніцу Рыту, якая пражыла з намі да позняй восені.
Яна жыла ў хаце разам з усімі намі, дапамагал а ў ся лянскай працы, а нашая маці выдавала яе за родную дачку. Аднойчы сярод дня нечакана завіталі нямецкія жаўнеры, Рыта якраз дапамагала маці ў хаце, і яе не паспелі схаваць. Адзетая пасялянску, яна не прыцягвала асаблівай увагі, пакуль сама ледзь не выдала сябе, пачаўшы перакладаць пытанні немцаў. Тыя здзівіліся такой адукаванасці сялянкі і пацікавіліся, адкуль тая ведае нямецкую мову... Сітуацыю выратавала маці, якая сказала, што гэта старэйшая дачка, якая адна атрымала гарадскую адукацыю ў Вялейцы, у той час як астатнія вучыліся толькі ў вясковай польскай школцы... Такое тлумачэнне падалося дастатковым — Рыце пашанцавала. Пражыўшы некалькі месяцаў з намі, Рыта сышла. Як тое адбылося, варта распавесці асобна.
У абодвух нашых мястэчках, у Крывічах і ў Княгініне, увосень 1941 года немцы стварылі гета. Габрэі Крывічоў у большасці загінулі падчас карнай акцыіў красавіку 1942-га, калі іх, папярэдне абліўшы бензінам, сагналі ў вялікае гумно на поплаве і падпалі. Мала каму пашчасціла выратавацца. Вязням княгініскага гета пашанцавала больш — яны выкарыстоўваліся на пагрузцы лесу ды іншых цяжкіх работах на станцыі і былі патрэбныя немцам у якасці працоўнай сілы. У княгінінскім гета былі габрэі з розных месцаў, прычым не толькі з Беларусі. Таксама не з мясцовых быў габрэй, што пры каменданце гета быў за перакладчыка. Высокі бландзін з блакітнымі вачыма, ён сваім агульным выглядам болей выдаваў арыйцам, чым прадстаўніком семіцкіх народаў. Жыў
ён разам са сваім начальнікам у дамку пры гета. Аднойчы, калі чарговы раз афіцэр быў моцна нападпітку, перакладчык пераапрануўсяўяго вайсковую вопратку, начапіў партупею, кабуру з пісталетам, накінуў плашч і выйшаў у дажджлівую ноч. Без перашкодаў прайшоў на тэрыторыю гета, хаваючы твар пад капюшонам ад непагадзі. Там гэты пераапрануты «афіцэр» прапанаваў нявольнікам бегчы разам з ім. На прапанову адгукнулася толькі дзесяць чалавек. 3 імі ён выйшаў з гета і пакінуў мястэчка, і перад тым, як знікнуць канчаткова, група прыйшла да нас па Рыту. Каб сабраць у нечаканую дарогу сваю «дачку», маці хутка склала торбу ежы, дала боты, швэдар і цёплы кажушок. Уцекачы пайшлі за Сэрвач праз брод каля вёскі Малышкі. Больш мы Рыту не бачылі...
Пасля вайны ў Крывічы вярнуліся толькі дзве Рыціны сястры, ад іх і мы дазналіся, што Рыта загінула падчас блакады партызанскай зоны. Нейкі час мы, памятаю, падтрымлівалі з імі стасункі. Нашая сям’я дапамагала ім па магчымасці харчамі, хаця тым часам і сама ўжо цярпела нястачу. А калі Чырвонае войска рэквізавала адзіную нашую кабылу на патрэбы фронту, Рыціна сястра Люба, якая працавала ў адной з дзяржаўныхустановаў мястэчка, пайшла да адказнага начальніка і здо лела дамовіцца, каб жывёлу вярнулі. Увесну 1945 года, каб аддзячыць, мы ўзаралі Любе гарод і засадзілі яго сваёй бульбай. Недзе праз год сёстры выехаліўПалесціну будаваць сваю дзяржаву...
Са з ’яўл еннем партызанаў рэшта ацал елых габрэяў пачал a ратавацца ў лясах.
Частым госцем на нашым хутары падчас нямецкай акупацыі быў і млынар МоткаХодас. Да вайны ён разам з сям’ёй і старой матуляй жыў у хаце пры млыне ля хутара Гуркі. Пасля знішчэння карнікамі габрэяў у мястэчку Мотка вырашыў не чакаць сваёй чаргі і ратавацца. За вялікім касцяневіцкім балотам млынар змайстраваў зямлянку, у якую за адну ноч перацягнуў самае неабходнае з рэчаў і перавёз сям’ю: дачок
Міру і Басю, сына Хевеля, жонку і старую маці. Час ад часу Ходас прыходзіў употай на хутар па ежу. Для яго адмыслова сушылі сухары, давалі гарох, крупы, бульбу. Апроч Субачаўу пошуках ежы Мотка наведваў і іншыя навакольныя паселішчы. Пазней у лесе ён зрабіў яшчэ адну, больш надзейную схованку, куды і перабраўся неўзабаве, пабачыўшы неяк на пяску паблізу сваёй зямлянкі сляды незнаёмага абутку.
Лес ратаваў Ходаса да позняй восені 1942 года, а пасля ён перайшоў на Віцебшчыну, у Бягомльскую партызанскую зону. У адным з атрадаў Ходас узначаліў партызанскую выведку. Вайну ўся ягоная сям’я перажыла без стратаў, калі стратай не лічыць тое, што пасля вайны сам Мотка стаў Міхаілам, Бася ператварылася ў Соню, Хевель — у Мікалая. Недзе ў 1970-я мне давялося аднойчы сустрэцца з дзецьмі Ходаса. Дзве дачкі сталі выкладчыцамі нямецкай мовы і пражылі рэшту жыцця савецкімі настаўніцамі.
Сярод габрэяў былі і тыя, хто вырашыў не чакаць бяды і не хавацца па лясах, а самастойна выбірацца з небяспечнай зоны. Такім быў і Ёсель-рызнік. Першыя саветы ў 1939-м зрабілі Ёселя афіцыйнай службовай асобай — служачым местачковай нарыхтоўчай канторы. Яму былі выдзеленыя вазок і конь. Цягаючыся па наваколлі з савецкай цыдулкай у кішэні старога лапсердака, Ёсель займаўся тым жа, чым і раней, — збіраў рыззё.
3 надыходам вайны ён не разгубіўся, а, хутка ўклаўшы хатні скарб на калёсы, усадзіў сям’ю і, навязаўшы на дыла казу, падаўся ў эвакуацыю. Дзе сам, дзе чыгункай — у выніку ён апынуўся ў Алма-Аце. Там, у далёкай Азіі, рызнік усю вайну адпрацаваў «па спецыяльнасці», а з усталяваннем міру здаў каня з вазком пад распіску мясцовым уладам і вярнуўся з ацалелай сям’ёй і чыстым сумленнем на радзіму — у ціхае беларускае мястэчка, дзе за праяўленую пільнасць пры захаванні сацыялістычнай маёмасці быў прызначаны
старшынёй сельсавета. Праўда, на пачэснай пасадзе Ёсель прабыў усяго некалькі гадоў і неўзабаве папрасіўся на іншую працу. Калі яго знаёмыя, здзіўленыя гэтым рашэннем, пыталіся пра прычыны, што вымусілі кінуць цёплае месца, былы рызнік адказваў наступнае: «Ой, вы ведаеце, гэта была такая шкодная праца — у мяне увесь час балела шыя. Як я ішоў па мястэчку, то ўсе віталіся, і я мусіў ім, ківаючы, адказваць: Здрасьце! Здрасьце!»
Нягледзячы на тое, што некаму з габрэяў цудам удалося перажыць вайну, не было такіх, на каго яна не паўплывала. Напрыклад, у нас з усяго наваколля Халакост ніяк не закрануў, бадай, толькі дзвюх прадстаўніцаў гаротнага народу — абедзве жанчыны яшчэ да вайны пабраліся шлюбам з беларусамі і прынялі хрысціянства. Яны пражылі ўсю вайну на сваёй гаспадарцы, займаючыся часаннем воўны, і немцы іх не чапалі. Пасля вайны на родныя котлішчы вярнуліся адзінкі, а бальшыня мясцовых габрэяў знікла без следу. Пра іх прысутнасць у мястэчках нагадваюць толькі камяніцыкрамкі, закінутыя могілкі, абеліскі на месцах расстрэлаў і жывая чалавечая памяць, якая імкліва памірае разам з апошнімі старымі. Адзінае суцяшэнне, што памяць гэтая, як правіла, добрая... Вось якіўспамін, напрыклад, захаваўсяў сям’і нашага знаёмца Рыгора Пракопчыка.
Бацька Рыгора, Мікіта Пракопчык, жыў у апошнім дамку на вулцы, што межавала з габрэйскім канцом мястэчка. Па жыцці ён быў чалавекам праўдзівым ды разважлівым, ставячыся да людзей так, як яны таго заслугоўвалі, не падзяляючы іх на рускіх, палякаў ці габрэяў. Стасункі з суседзямі-іншаверцамі не былі нейкімі адметнымі, але роўнымі і ўзаемапаважлівымі ды нічым асаблівым не праяўляліся. Да часу.
Пачалася вайна, і над габрэямі навісла пагроза знішчэння. Да Мікіты зайшоў стары паважаны габрэй, галава вялікай сям’і, і, распачаўшы сваю гутарку словамі «Ты ведаеш нас,
мы ведаем цябе», папрасіў суседа пагадзіцца схаваць іхнія каштоўнасці ў сябе на час нямецкай навалы. Атрымаўшы згоду, ён паставіў яшчэ адну прынцыповую ўмову: захоўваць багацце дзесяць гадоў і аддаць яго любому з радзіны, старому ці малому, хто здолее вярнуцца жывым. Калі ніхто цягам гэтага тэрміну не аб’явіцца — распараджацца самому як заўгодна. На тым і разышліся.
Скончылася вайна. Згодна дамове, Мікіта чакаў вызначаны тэрмін, але ніхто так і не з’явіўся. He маючы больш абавязкаў, новы гаспадар скарыстаўся пакінутым майном. Габрэйскае золата дазволіла беларусу Мікіту стаць на ногі і вывучыць яго чатырох сыноў, якія сталі адпаведна святаром, інжынерам, настаўнікам і доктарам...
КНІГІ ОНЛАЙН
