Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Са школьніцтвам на Крэсах была наогул цікавая гісторыя.
Пілсудскі даў каманду пабудаваць сто школаў на Крэсах усходніх, і іх неўзабаве пабудавалі. А вось нашая пачатковая школка ў Цярэшках тулілася ў прыстасаваным памяшканні—вялікай хаце. Мы, вучні, разам з настаўнікам наважыліся напісаць ліст маршалку, у якім папрасілі пабудаваць і для нас сапраўдную школу. У лісце пісалі, што ў вёсцы ёсць вялікі пляц, на якім збіраюць статак кароваў, каб гнаць на пашу і што ён добра пасуе для нашай школы... Адбыўся сапраўдны цуд — праз некаторы час прыйшоў дазвол і сродкі на будаўніцтва 101-й, пазапланавай школы на Крэсахусходніх, а менавіта школы ў вёсцы Цярэшкі.
Пачатковую школку павінныя былі скончыць усе дзеці без выключэння. Бацькі, якія не адпраўлялі дзяцей вучыцца, караліся штрафам.
Усе мае браты і сёстры атрымалі адукацыю. Спачатку гэта было хатняе навучанне. Мішу Косцю, Яўціхія і Ніну вучыў дарэктар — ветэран-інвалід I сусветнай па прозвішчы Sa-
• Школа ў Цярэшках. 1930-я гг.
харэвіч. 3 пашкоджанымі рукой і нагой ён не вёўгаспадаркі, а зарабляў грошы навучаннем. Тры зімы ён вучыў дзяцей у асобным абсталяваным пад навучальны клас пакоі. Для гэтага ў цесляра нават замовілі дзве сапраўдныя парты, за якімі сядзелі дзеці. Выкладанне вялося на беларускай мове. (Дарэчы, нашыя парты паслужылі і пасля: калі партызаны спалілі школу ў Цярэшках, адну з іх мы завезлі ў адноўлены будынак.) Далей мы ўсе працягвалі навучанне ў польскай школе, за выняткам Мішы — той так і не давучыўся, рана пайшоўшы на гаспадарку, а потым у войска. Дарэчы, там, наведваючы гурткі, ён добра вывучыў польскую мову.
Апроч звыклыхпрадметаў, школаўміжваеннай Польшчы захавала і «Закон Божы». Паколькі ў адным класе збіраліся і каталікі, і праваслаўныя, і іўдзеі, то да іх, папярэдне падзеленых на групы па веравызнанні, прыходзілі адпаведна ксёндз, праваслаўны бацюшка і рабін. Заняткі пачыналіся з малітвы. Абавязкова трэ было хадзіць да споведзі і прычашчацца.
Вялікая ўвага надавалася таксама фізкультуры і ўрокам працоўнага навучання. Таксама добра мне запомніліся ванд-
роўкі па наваколлі, ушанаванні месцаў пахавання герояў паўстання 1863 года і легіянераў Пілсудскага. А адным з самых яркіх эпізодаў школьніцтва для мяне стаўся прыезд у Крывічы прэзідэнта рэспублікі Ігнація Масціцкага. Яго шыкоўны бліскучы самаход сустракала амаль усё мястэчка, і ўсе вучні нашай «паўшэхнай» школкі ў першых шэрагах...
Са школьнай парыўмяне захавалася шмат цёплыхуспамінаў. Памятаю, напрыклад, як на вялікім перапынку ў крывіцкую школузаходзіўжыд з яткай свежыхсмачныхпіражкоў, да якога адразу збягаліся вучні. Тавар пекара Кайзера ведалі па мястэчку, і шкаляры з вялікай ахвотай куплялі цёплыя духмяныя піражкі. Каштавалі яны пяць грошаў, але не ўсе мелі магчымасць штодзень купляць такі ласунак. Некаторыя спрытныя хлапцы, каб не адмаўляць сабе ў асалодзе, даўмеліся абменьваць тавар пекара на курынае яйка, якое ранкам употай ад маці забіралі з-пад курыцы. За недахопам гатоўкі ў мал ечы гаспадарлівы Кайзер згаджаўся на такі натуральны абмен, тым болып што яйкі пасля адразу ішлі на прыгатаванне наступнай партыі піражкоў, якія ізноўгэтак жа хутка раскупляліся. Нават калі гандляра не стала, жыхары мястэчка яшчэ доўгія гады памяталі смак гэтых адмысловых вырабаў якія называлі «кайзэркамі».
Адвучыўшыся ў пачатковай цярэшкаўскай школцы, дзе навучаліся толькі дзеці беларускіх сялянаў, я перайшоў у местачковую сямігодку, дзе, да свайго вялікага здзіўлення, пабачыў за партамі па суседстве сваіх габрэйскіх аднагодак. Здзіўленне хутка мінула, і яму на змену прыйшлі прыязныя стасункі. 3 адным такім крывіцкім жыдком Готлібам Кацовічам я добра пасябраваў.
Заможнасць нашай сям’і хоць і дазваляла ўсім дзецям атрымліваць адукацыю, але не вызваляла цалкам ад неабходнасці дапамагаць па гаспадарцы. У часы гарачай працы на палетках усе далучаліся да справы і аніякія іншыя заняткі ў разлік не браліся. Пра адну такую прымусовую выправу я
ўспамінаю дасюль. Неяк улетку я разам са сваімі старэйшымі братамі Кастусём, Міхасём і Яўціхіем быў адпраўлены бацькам на сенажаць зграбаць сена. Праца была неадкладная, і выкруціцца шанцаў не было. Гэта было надзвычай крыўдна, бо напярэдадні я дамовіўся з сябрамі пра нейкую сустрэчу на гэты дзень... Вычарпаўшы запас адгаворак, я сядзеў на возе, пакрыўджанынаўвесь свет, іехаўна сэрвацкіяпаплавы, бы ў высылку. Браты сядзелі спераду, я, сам-насам са сваім горам, ззаду, каля вялікага каша з ежай на ўвесь дзень. Дарога павольна выбягала з-пад колаў, а я ад няма чаго рабіць аглядаў сабраны правіянт. Натрапіўшы на свежыя яйкі, што былі сабраныя братам на дзень цяжкай працы, задумаўдыверсію — пакінуць работнікаў без харчу і так адпомсціць за нанесеную крыўду. За дарогуўнекалькі кіламетраўя здолеў выпіць ці не два дзясяткі тых яек. Калі на месцы агледзеліся, то іх ужо і знаку не был о, толькі пустыя шкар лупінкі ляжалі на пыльнай дарозе... Эпізод так і застаўся вясёлай сямейнай байкай, бо працаў гэта аніяк не адмяніла, а малады арганізм ніяк асабліва не адрэагаваў на такую дыету.
Згадваючы тую сенажаць, мушу распавесці яшчэ пра адну адметную рэч. Каля вёскі Клесіна, якраз наўскрайку нашых пакосаў, стаяла мураваная капліца — зграбны невялікі будынак, узведзены ў сярэдзіне XIX стагоддзя як панская пахавальня, потым быў па чарзе то праваслаўнай, то каталіцкай каплічкай. Прыязджаючы туды на працы, мы абавязкова прыходзілі да яе. Побач, амаль пад сцяной будынка, было пахаванне жаўнера, што загінуў у польска-савецкую вайну 1920-га. Гісторыя была такая: два чырвонаармейцы пад раніцу паехалі на разведку. У складзе коннага раз’езду былі два браты. Каля капліцы яны раздзяліліся — адзін паехаў да вёскі, другі застаўся чакаць. Неўзабаве да капліцы пад’ехалі два конныя палякі з патруля і засеклі чырвонага. Калі другі брат вярнуўся і агледзеў забітага, па следзе дагнаў палякаў і ў кароткай сутычцы шашкай засек абодвух.
Польскіх жаўнераў пахавалі ў Крывічах. Забіты чырвоны коннік быў пахаваны пад мурам капліцы. Магілку даглядалі некалькі дзесяцігоддзяў. Толькі пасля вайны, калі паўсюль утварыліся калгасы, палеткі разаралі пад самыя сцены капліцы і магілка знікла.
Слуцкія паясы
Яшчэ адным яркім успамшам дзяцшства есць гісторыя з куфрам маёй бабці Хрысціны. Баба Хрысціна (маці майго таты Міколы Сцебуракі) памерлаў 1930 годзе. Пасля пахаван-
ня яе куфар зацягнулі ў свіран і забыліся пра яго на доўгія шэсць гадоў. Калі ў 1936-м стары будынак разбіралі, куфар выцягнулі на свет Божы і перагледзелі. Сярод іншага там знайшліся два скруткі, якія пры разглядзе выявіліся не чым іншым, як слуцкімі паясамі. Яны былітакімідоўгімі, што мяне малога абкруцілі адным з іх, памятаю, разоў дзесяць. Пазабаўляўшыся з імі, жаночая палова нашай сям’і вырашыла зрабіць з іх фіранкі. Калі гэта ўгледзелі мае старэйшыя браты, узнялі вэрхал, але было ўжо позна. Страчаная гістарычная памяць не дазволіла належна ацаніць сапраўдны скарб, што цудам захаваўся ў бабуліным куфры аж да 30-х гг. XX ст.
• Хрысціна Сцебурака. 1920-я гг.
Атрыбут шляхецкага стану, славуты на ўсю Еўропу, ён быў бязлітасна пакроены наўтылітарныя патрэбы і скончьгў свой век, закрываючы аканіцы вясковай сядзібы...
Вось так жыла нашая сям’я ў тыя гады. Каб завершыць апісанне побыту Сцебуракаў, застаецца дадаць хіба колькі словаў пра тое, дзе яны знаходзілі свой апошні спачын.
Па завядзёнцы ўсіх субацкіх жыхароў хавалі на кладах ля вёскі Зарэчнае, а з часу нямецкай акупацыі бліжэй — на невялічкіхмогілках ля нашага субацкага лесу. Абодва могільнікі існуюць і ў наш час, праўда людзей з нашым прозвішчам там даўно не хаваюць. Адарваныя ад сваёй зямлі-карміцелькі, Сцебуракі і на скон сталі класціся цяпер у іншую зямельку.
Для нашай сям’і васямнаццаць гадоўжыцця за Польшчай былі спакойным часам, які сёння ўспрымаецца з пэўнай настальгіяй і сімпатыяй. Праўда, якім добрым быў той час, асабліва выразна мы ўсвядомілі пазней, калі на нас абрынуліся вайна, рэпрэсіі, раскулачванне і высылка.
3 жыцця «за Польшчай» у спадчыну нам засталіся толькі ўспаміны, хаця часам падаецца, што засталася і «мяжа», што пралегла паміж Заходняй і Усходняй Беларуссю. Фармальна ліквідаванаяў 1939-м, янанасамрэчзахоўвалася да 1941-га, a па сутнасці, існуе і да сёння. Яна глыбока пралегла па сем’ях, гаспадарках, побытавых звычках і характарах, стаўленні да працы, сям’і і веры.
Раздзел IV
Пачатак II сусветнай і першыя саветы (1939-1941)
Вераснёўскія смяротнікі
Скончылася апошняе спакойнае лета — лета 1939-га. Падзеі наступных месяцаў разбурылі звыклы свет і змянілі лёсы мільёнаў.
Сярэдзіна жніўня, гарачы жнівеньскі поўдзень, сям’я малоціць салодкі лубін, працуперарывае солтыс Антон Будзька з вёскі Лазавыя, які прывёз позву на мабілізацыю брату Міхасю. На зборы 2 гадзіны, Маці і сёстры ў слязах збіраюць Міхася. Ён выходзіць у касцюме з гальштукам і з усмешкай кажа: «Так апрануўся, каб не было сорамна пасля вяртацца дадомуўсялянскай вопратцы, як тадыў34-м годзе». Справа ў тым, што на адпачынак у Войску Польскім пускалі ў вайсковым строі, а дэмабілізоўвалі — у цывільнай адзежы, у якой прыйшоўнавабранецу войска. У нашай мясцовасці быў выпадак, каліхлопец з беднай сям’і, прызваўшыся на службу, адаслаў сваю адзежу назад у вёску, бо малодшым братам не было чаго насіць. Калі ж прыйшоў час дэмабілізацыі, капцёры, не знайшоўшы ягоных апранах, выдалі два мяхі — у адным прарэзалі дзюры для галавы і рук, другі прыстасавалі пад порткі. Так ён і мусіў вяртацца дадому.
Памятаю, як, сыходзячы ў апошні раз, Міхась адмовіўся браць з сабой ежу, узяў то лькі грошы. Я вызваўся праводзіць яго. Тры кіламетры да станцыі ехалі з братам адмыслова на адным ровары, каб мне пасля прыгнаць яго дахаты. Настрой
быў светлы. Памятаю Княгінін, вакзал. Цягнік пад парай, шматлюдна, плачуць жанчыны. Раптам з’яўляецца старэйшы брат Кастусь, якога не было дома падчас Міхасёвага ад’езду. Ён, добра абазнаны ў палітычнай сітуацыі ў Еўропе, моцна хвалюецца за брата—наш настрой змяняецца на трывожны. Мы зайшліў станцыйны буфет, дзе браты выпілі па кілішку гарэлкі, паклапаціўшыся пра сітро для мяне. Аб’явілі шыхтаванне рэзервістаў на пероне і пасадку ў вагоны, апошні раз усе абняліся... Цягнік даў працяглы развітальны гудок і крануўся.
КНІГІ ОНЛАЙН
