Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
У гэты час адбылася яшчэ адна цікавая гісторыя, звязаная са школай. А дакладней, з яе кіраўніком — панам Эймантам. Заўсёды апрануты па мілітарнай модзе ў фрэнч, галіфэ і бліскучыя хромавыя боты, падцягнуты і бадзёры, былы легіянер Пілсудскага выкладаў у школе фізвыхаванне і вайсковую падрыхтоўку і быў фігурай паважанай ды адметнай. Уладыслаў Эймант быў этнічным палякам, нарадзіўся пад Піцерам і падлеткам запісаўся ў Легіёны Пілсудскага. Пасля вайны заняў пасаду ў адукацыі.
На дырэктарскай працы ён быў на сваім месцы. Роўна ставіўся да ўсіх дзяцей незалежна ад нацыянальнасці і веравызнання. Калі ўваходзіў у клас і дзеці шумелі, ён спакойна садзіўся на крэсла і пачынаў задуменна круціць на пальцы ключы. Клас паціху змаўкаў і ён пачынаў занятак.
Жыхары мястэчка з павагай расказвалі пра яго ўсялякія байкі. Распавядалі, як, зрабіўшы палонку на Сэрвачы і ўмарозіўшы ў яе кол, кожную раніцу прыходзіў туды, вешаў на кол кажух, колькі разоў акунаўся і зноў накінуўшы кажух, вяртаўся дахаты. Пераказвалі, як падчас рамонтушколы ён, сарваўшыся з даху, здолеў спрытна, як кот, саскочыць на зямлю. Аколькі баялі пра яго перамогуў барацьбе з самым дужым местачковым кавалём Рачкоўскім... Да ўсяго пан кіраўнік быў спрактыкаваным матацыклістам — яго часта бачылі на дарогах гміны. На гэтым матацыкле ён прыязджаў і да нас у Субачы — прывозіў на зарадку нам батарэі для прыёмніка і матацыклетныя акумулятары, плацячы за паслугу два злотых. Часам мне самому выпадала адвезці зараджаныя батарэі Эйманту дахаты...
Апошні раз я прыехаў да яго ў лістападзе 1939 года і стаў сведкам ягонага арышту. Было гэта так. Я пагрукаў у дзверы і, пачуўшы адказ, зайшоў у вітальню. На імгненне аслупянеў: у пакоі сядзеў кіраўнік школы, а побач стаялі два
чырвонаармейцы з вінтоўкамі і прымкнутымі штыхамі. Трэці, з наганам на баку, рабіўвобшук, скідаючы з паліцаўкнігі. Пан Эймант спакойна сказаў у мой бок: «Dziqkujq Ci. Poloz baterie w rogu i idzdo szkoly»*. Я пакінуў дом i пабег на заняткі.
На трэцім уроку навучанне перарвалі крыкі: «Кіраўніка вядуць!» Мы падбеглі да вокнаў: па вуліцы жаўнеры пад канвоем вялі нашага настаўніка. За імі ішла падвода з нейкім майном — відаць, рэчавымі доказамі, канфіскаванымі пры вобшуку, тут жа сядзеўчэкіст з наганам. Усе здранцвеліўмаўчанні. Толькі малы сын Эйманта Збышак радасна паўтараў: «Татуся павялі, татуся павяліІСённяўвечарыябудувольны!» Усе хлопцы ведалі, што строгі кіраўнік вельмі сур’ёзна ставіўсядавыхавання сына — прымушаўтаго шматчасуўдзяляць урокам, заняткам музыкай і гімнастыкай...
Як стала вядома пазней, разам з Эймантам амаль адначасова арыштавалі Гейшэля і Спірыдовіча з гміннай адміністрацыі і былі з вобшукам у ксяндза Крапіўніцкага. Усе яны праходзілі па справе Oboz Zjednoczenia Narodowego, OZN (папросту — Ozon) — польская дзяржаўная палітычная арганізацыя, што дзейнічалаз 1937 па 1939 год. Іхабвінавачвалі ў контррэвалюцыйнай дзейнасці супраць савецкай улады.
Тое, што адбылося далей, стала легендай, якуюўнас цішком пераказвалі яшчэ шмат гадоў.
Прайшоўшы паўз школу, канвой падвёў Эйманта да будынка НКУС, які знаходзіўся непадалёк, — у прыгожым дамку з мансардай, што раней займаў польскі пастарунак. На ганку канвойных і арыштанта сустрэў вартавы і прапусціў усярэдзіну. 3 калідора канвой рушыў у свой пакойчык, афіцэр — з дакладам да начальніка, а затрыманага пакінулі на лаўцы пад дзвярыма...
Зараз гмінны пастарунак ужо не быў тым ціхім месцам, як раней, калі ў ім трымалі двух-трох дробных злодзеяў ці п’янюг. За апошнія месяцы сюды на допыты перацягалі
* Пастаў акумулятары ў кут і ідзі ў школу. (Пол.)
вялікую колькасць людзей рознага веку і занятку з ліку тых, хто трапляў пад падазрэнне бальшавікоў. I няшмат каму шчасціла вяртацца дадому пасля наведвання гэтай установы. Усё часцей небаракаў адвозіў на станцыю чорны воран... Кароткая дарога па мястэчку, палахлівыя позіркі мінакоў, злавесная цішыня за чорнымі дзвярыма кабінетаў — нішто не абяцала добрай развязкі. Арыштаваны гэта адчуў і зразумеў, што ёсць адзінае выйсце. I яно вымагала дзейнічаць неадкладна. Прайшло некалькі імгненняў, як цёмны калідор апусцеў. Пан Эймант рэзка скінуў з плячэй кажух, падняўся, спрактыкаваным рухам паправіў фрэнч і цвёрдай хадой рушыў не азіраючыся, па калідоры да выхаду. Крокі гулкім рэхам разносіліся па памяшканні пастарунка і паміралі ў цёмных кутах. Перад дзвярыма ён яшчэ раз хутка агледзеў сябе і рашуча выйшаў на ганак. Павольна, але не спыняючыся, спусціўся па прыступках паўз вартавога. Вартавы жаўнер павярнуўся да яго. На хвілю таму падалося, што чалавек нагадвае таго затрыманага, што толькі нядаўна ўводзілі пад канвоем... але не... гэты ідзетакупэўнена... Імгненне сумневу прайшло. Чаканячы крок, як на дэфілядзе па пляцы, незнаёмец з вайсковай выпраўкай прайшоў праз двор і знік за будынкам. Далей гэты дзіўны афіцэр лёгка пераскочыў праз высокі плот, прабег па вуліцы і хутка знік.
Пан Эймант знік, але чуткі пра яго ўцёкі доўга хадзілі па наваколлі. Пазней нехта нібы бачыў яго ў няўлоўных аддзелах АК, іншыя казалі, што ён служыўуАрміі Андэрса. Так было ці неяк па-іншаму, але я зараз з непрыхаваным захапленнем і павагай згадваю свайго колішняга настаўніка, які на сваім вайсковым гарнітуры на гадавыя святы з шляхецкай годнасцю насіў узнагароду легіянера Пілсудскага — крыж Virtu ti Militari...
У братэрскай сям’і савецкіх народаў
Тым часам змены ва ўсіх сферах жыцця рабіліся ўсё больш відавочнымі. Досыць хутка жыдоўскія крамкі напалову распрадалі свой тавар, напалову прыхавалі, памалу пачынаючы прадчуваць нядобрае. Зразумелі, што злоты выходзіць з абарачэння, і сталі больш патрабаваць савецкія рублі. У гэты час па Крывічах пайшла пагалоска пра з’яўленне першай у мястэчку савецкай кааператыўнай крамы. У дзень адкрыцця ля ганкановай гандлёвай кропкі сабраўся натоўп. Калі дзверы адчыніліся і натоўп трапіўусярэдзіну, яго вачам адкрыліся доўгія пустыя паліцы, на якіх з усяго асартыменту стаялі хлеб, махорка, пірамідкі запалак, мяхі солі ды горкі сумнеўнага на выгляд гаспадарчага мыла, аднолькава непрыемнага як колерам, гэтак і пахам. На тварах пакупнікоў з’явіліся расчараванне і здзіўленне — людзі даўно былі знаёмыя з пахнючым туалетным мылам розных колераў і брудныя кубікі на паліцах іх, відавочна, не скарылі. Адзіным таварам, які выклікаў інтарэс, сталіся галёшы, але і яны не маглі выправіць уражання ад новай крамы, бо былі прадстаўленыя, на жаль, адной толькі парай. Праўда, гэтыя галёшы захацелі купіць усе. Пачаліся спрэчкі і сваркі прэтэндэнтаў на іх куплю. Лямантперарваўкрамнік, што выгнаўусіхнаганак, выйшаў следам і, развярнуўшыся да натоўпу спінай, шпурнуў абодва галёшы ў розныя бакі са словамі: «Разбірайцеся цяпер самі!» ды схаваўся ў краме...
У апошнія дні кастрычніка прайшлі выбары ў Народны Сход Заходняй Беларусі. Запомнілася тое, што новым уладам патрабавалася стапрацэнтная яўка і аднагалосная падтрымка кандыдатаў. А здзівіла іншае: тым, хто прагаласаваў, у імправізаваным буфеце выбарчага ўчастка давалі па лыжцы цукру...
Масавымі сталі арышты. Першымі пад увагу саветаў трапілі абшарнікі, паліцыянты, члены адміністрацыі, чальцыпольскіхпалітычныхарганізацый. За імі ў пачатку 1940-х
асаднікі і леснікі. Дарэчы, прычыны арышту леснікоў, як правіла, нідзе ўцямна не тлумачацца, хаця сам факт часта фігуруе ў літаратуры. А між тым арыштоўвалі іх не то лькі таму, што яны добра ведалі лес і былі ўзброеныя, але і таму, што польскія леснікі праходзілі спецыяльныя ваенныя курсы дыверсійнай скіраванасці. Вывучалі асновы арыентавання, маскіроўкі, падрыўной справы і былі патэнцыйна небяспечнымі для савецкай улады.
Таксама рэпрэсіі закранулі асаднікаў. Іх сем’і вывозіліся з асаблівым цынізмам. Злая прыдумка органаў заключалася ў тым, што іх не забіралі з хатаў, а прымушалі саміх прыязджаць на станцыі з рэчамі на сваіх жа падводах. Ім нават не тлумачылі, куды дакладна яны адправяцца, пакідаючы надзею, што мо пераселяць некуды недалёка. Спадзеючыся на лепшае, людзі не ўцякалі, не хавалі скарб, а збіралі самае каштоўнае і рушылі ў вызначанае месца. А вось са станцый яны траплялі наўпрост у высылку. Па прыездзе агаломшаныхлюдзей грузіліўэшалон, авазы, конейічасткумаёмасці тут жа канфіскоўвалі.
У нашай сям’і ніхто не браўудзелуўпольскіх арганізацыях, за выняткам хіба скаўтаў—«харцэжаў» (польск. harcerze), куды дзяцей заахвочвалі ў школе*.
Ад першай хвалі рэпрэсій гэта абараніла. Але не ўсім нашым сваякам пашанцавала гэтак жа ў тыя дні. Трагічна склаўся лёс сына цёткіХрысціны — майго стрыечнага брата
* Скаўцкі рух з ’явіўся ў Польшчы ў 1909 г. Ідэі ангельскага скаўтынгу трапілі на прыдатную глебу. Хоць Полыпча тады не мела незалежнасці, але моладзь выхоўвалася ў нацыянальным духу, гартавалася пад лозунгамі аднаўлення дзяржаўнасці. Адзін з бацькоў польскага скаўтынгу Анджэй Малкоўскі сфармуляваў сэнс новага руху так: «Скаўтынг плюс незалежнасць — гэта гарцэрства». Гарцоўнікі ў польскай рыцарскай традыцыі былі авангардам, які супрацьстаяў на полі бою авангарду праціўніка — свайго роду размінка перад поўнамаштабнай бітвай. Скаўты павінны былі стаць гэтым самым авангардам і абуджаць да незалежніцкага памкнення.
Івана Разанцава. Ён сустрэў II сусветную ў шэрагах Войска Польскага, удзельнічаў у абарончых баях 1939 года і трапіў у палон да немцаў, паспяхова ўцёк I даў рады вярнуцца на радзіму. Па вяртанні ў родныя мясціны быў арыштаваны НКУС і закатаваны ў вялейскай турме ў 1940-м.
Палітычныя рэпрэсіі дапаўняліся вялікім эканамічным уціскам. Гаспадаркі абкладалі новымі натуральнымі і грашовымі паборамі. Да нас у Субачы заявіўся агент бальшавікоў з мясцовымі актывістамі — яны абмералі зямлю і правялі рэвізію ўсёй гаспадаркі. На карысць дзяржавы абрэзалі ажно трыццаць восем гектараў, пакінуўшы сям’і толькі дванаццаць. Непад’ёмнымі падаткамі абкладалася скаціна і іншая маёмасць. Нашая сям’я была вымушаная за бясцэнак распрадаць болыпую частку ўсяго майна, каб вызваліцца ад падатковага цяжару. У гаспадарцы засталіся два кані, карова і некалькі парсюкоў...
Фінагент Шчатыронак, які прыходзіў на наш кулацкі хутар Субачы налічваць чарговую порцыю падаткаў, быў, відаць, па-свойму спагадлівым і сумленным чалавекам, бо цішком раіў нам распрадаваць усё іўцякаць чым далей, папярэджваючы, што новая ўлада такі кантынгент у спакоі не пакіне і аднымі падаткамі ад яе хутка будзе не адкупіцца. У выніку так яно і сталася — нас выселілі, а зямлю адабралі. Дарэчы, нашую канфіскаваную зямлю так ніхто не ўзяўся абрабляць і яна ляжала аб л огай...
КНІГІ ОНЛАЙН
