Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Дома дзеда чакалі змены — першыя саветы млын нацыяналізавалі, праўда, гаспадароў не кранулі.
Хутка пачалася вайна, і за немцамі млын ізноў вярнуўся старым гаспадарам. Праўда, спакою гэта не прынесла, бо ўдзень малолі зерне немцам, уночы — партызанам. I адмовіць ні тым, ні другім не выпадала.
Па вяртанні саветаў шматпакутны млын ізноў стаў «народнай гаспадаркай». 3 колішніх уладальнікаў пры млыне пакінулі толькі дзеда, бо лепш за яго ніхто не ведаў ягонага механізма. На савецкім мукамольным прадпрыемстве працавала цяпер ажно восем чалавек. У штаце з’явіўся дырэктар млына, яго намеснік — партарг, загадчык склада, возчык (конюх) і тры рабочыя.
Карэльскі лесапавал
Паколькі млын стаў дзяржаўным, новыя работнікі мала клапаціліся пра якасць прадукцыі і рэпутацыю прадпрыемства. Сталі паціху красці збожжа і муку, гнаць самагонку ды выпіваць проста на млыне пасля працы. Пасля адной з такіх гулянак млын згарэў. Каб выйсці сухім з вады, партарг абвінаваціў дзеда, абгрунтаваўшы гэта тым, што, маўляў, былы гаспадар-эксплуататар сам спаліў млын, не могучы трываць таго, што яго былаяўласнасць служыцьпрацоўнамународу. Наладзілі паказальны суд...
У 1947-м дзедудалі дваццаць пяць год лагераўі адправілі ў Карэ ла-Фінскую ССР на лесапавал пад Кандапогу. 3 іх дзед адбыў сем гадоў — смерць Сталіна скасавала вырак...
Сем гадоў карэльскіх лагераў былі сапраўдным пеклам, з тым адрозненнем, што ўпекле горача, а там было пераважна халодна. Дзед быў палітычным зняволеным, а ў лагеры было поўна звычайных крымінальнікаў. Ён згадваў, як яны на вачах ва ўсіх лёгка забівалі чалавека за буханку хлеба ці абутак, калі той сам яго не здымаў. Кожны дзень без перабольшвання быў барацьбой за жыццё, і толькі сялянская звычка да цяжкай працы дазво ліла яму пратрымацца даўжэй за бальшыню іншых. Людзі болып далікатныя ці слабейшыя фізічна паміралі цягам першых гадоў...
У тым лагеры напачатку чамусь было многа малдаванаў, якія хутка паміралі ад непасільнай працы і жудаснага клімату. Многія з іх прасілі дзеда пахаваць іх «па-праваслаўнаму» — прачытаўшы малітву і паставіўшы хоць які сімвалічны крыж. Знясіленыя, яны клаліся жывымі на зямлю, каб дзед пазначыў памер ямы пад магілу адразу і пасля не капаў лішняга...
Першыя два гады дзед пратрываў на самым цяжкім месцы — на лесапавале. Пасля захварэў на жаўтуху і трапіў у лазарэт — барак, дзе ніхто нікога асабліва не лячыў, але дзе хворым давалася галоўнае: трохі харчу і вызваленне ад штодзённай знясільвальнай працы. Праляжаўшы колькі дзён і трошку ачомаўшыся, дзед падняўся і першае, што зрабіў, — чыста прыбраў лазарэтную палату, дзе ляжаў разам з іншымі дзесяццю дахадзягамі. Гэты ягоны інтуітыўны ўчынак меў лёсавызначальныя наступствы. На абходзе лагерны доктар, прафесар Лебедзеў з Ленінграда, спытаў: «Хто так прыбраў палату?» Паказалі на дзеда. Прафесару спадабаўся дзедаў учынак, і ён дабіўся ў адміністрацыі лагера пераводу Дзмітрыя Якубчыка з агульных работ у сваё распараджэнне—у санітары. Так выпадак выратаваў дзедава
жыццё. Што падштурхнула тады дзеда? Муштроўка польскага войска, бытавая культура заходнебеларускага селяніна ці простае нежаданне паміраць у брудзе, невядома, але так ці інакш на валку ён не вярнуся, рэшту часу прабыўшы ў распараджэннідоктара Лебедзева, ленінградскага прафесара, які сам адбываў тэрмін у карэльскім лагеры. Свой прысуд лекар атрымаў за падпольны спарон, які ён зрабіў палюбоўніцы нейкага вялікага партыйнага кіраўніка. Аперацыя прайшла ўдала, і ўсё было б добра, каб пацыентка не прагаварылася сяброўцы, якая, у сваю чаргу, і паведаміла пра пачутае ў органы. У тыя гады спароны былі афіцыйна забароненыя, таму вынікам стала шматгадовая практыка прафесара ў лазарэце лесапавалу.
Дзед Зміцер часта і з удзячнасцю згадваў і самога доктара, і ягоную прыгаворку, калі той злаваўся: «Эх, Мйтюша, Мйпгюша, деревеніцйна ты неотёсанная». Яны блізка сышліся і па-свойму нават пасябравалі. Менавіта па парадзе доктара Лебедзева дзед неяк здабыў для сасланай дачкітой «Даведнік практыкуючага ўрача», што гэтак дапамог маладой фельчарцы ў Казахстане.
Пасля смерці Сталінадзед Дзмітрый выйшаўпаамністыі, але, паколькі падлягаў новаму пакаранню па прысудзе аб раскулачванні, быў тут жа этапаваны на новае месцы жыхарства сям’і — у Сярэднюю Азію...
Але ўз’яднанне з сям’ёй прыйдзе пазней. Пакуль яны мусілі перажыць самы складаны час без бацькі.
Разам
Пра той поўны трывогаў час баба Зіна з маці згадвалі так. Калі на этапе ссыльныя палешукі дазналіся, што едуць не ў Сібір, а на Поўдзень, яны спачатку ўзрадаваліся, а потым расхваляваліся: што за зямля, дзе прыйдзецца нанова пачынаць жыццё?
У пачатку траўня, калі цягнікі прыйшлі на пункты прызначэння, іх сустрэў палаючы макамі і буйным зелянівам стэп. Прызвычаеныя да лясоў беларусы адчувалі сябе няўтульна на неахопных прасторах, дзе буяла нязвыклая эфемерная расліннасць. Асабліва не хапала ў новых краявідах дрэваў. Асвоіўшыся, яны паступова пачалі ствараць вакол сябе звыклы ўтульны сусвет, які пачынаўся на падворку, выходзіў на вуліцу і ў выніку атачаўусё паселішча—найперш садзілі дрэвы, што ратавалі ад пякучага сонца і затулялі ад вятроў. Садзілі таполі, што хутка вырасталі пад неба, таксама карагач, чынары, акацыі. Гэтыя расліны ўпрыгожылі паселішчы перасяленцаў. Купкі зеляніны адзначалі абжытыя людзьмі месцы ў бязмежным стэпе. У Кызылкуме самі сабой раслі рэдкія саксаул, грэбеншчык, джыда.
Дзіўным было і тое, што ў садах і гародах усё расл о з неверагоднай хуткасцю іўраджайнасцю. Цудоўна раслі бахчавыя культуры — дыні, кавуны. Садавіна і гародніна пачыналі паспяваць ужо напачатку лета. Многія беларусы, што трапілі ў Азію, былі здзіўленыя: каб вырасціць добры ўраджай, тут патрабавалася значна менш высілкаў, чым на радзіме з яе больш халодным кліматам і беднымі глебамі.
Іншымі былі і працоўныя стасункі. Калі ў 1950-я гады ў беларускіх калгасах з сялянамі разлічваліся працаднямі і натурай, то тут усё мералася грашыма. За кошт выкачвання сродкаў з цэнтральных раёнаў СССР для асваення ўскраінаў у апошнія траплялі лепшая тэхніка, тавары і тэхналогіі.
Працавітыя беларусы напоўніцу скарысталіся гэтым, і напачатку 1960-х многія з іх абзавяліся моцнымі гаспадаркамі, добрымі працоўнымі месцамі, пасадамі і трывала аселі на новай зямлі.
Дзед Зміцер, калі далучыўся да сям’і, таксама ўсе сілы аддаў звыклай сялянскай працы. Паспяхова заняўся жывёлагадоўляй. Бычкоў, якіхдзед гадаваўнапродаж, здаралася, не мог давесці да кірмашу, бо яшчэ на падыходзе іх з рукамі вырывалі пакупнікі — так выдатна тыя выглядалі. Гонарам ягонай гаспадаркі была Маліна — карова чырвонай стэпавай пароды вішнёва-чырвонай масці з вялікімі прыгожымі рагамі, скіраванымі ўверх і ўперад. Яна давала амаль трыццаць літраў малака ў суткі. Сакрэт быў просты: дбайны гаспадар пасля пасьбы ў хляве яе падкормліваў яшчэ канюшынналюцэрнавым сенам, кукурузнай і пшанічнай саломай, кукурузным зернем, жмыхам бавоўніку, буракамі, а таксама кавунамі і дынямі, што не паспявалі з’есці мы самі. He дзіва, што яна давала амаль дзесяць тон малака ў год.
У яслях у Маліны ляжаў вялікі кавалак co лі — лізунец. Ён быў адпаліраваны каровіным языком да алмазнага бляску. Калі дзед выводзіў Маліну на пашу, я цішком прабіраўся ў хлеў і, беручы прыклад з Маліны, нахіляўся ў яслі і пару разоў праводзіў языком па гэтым дзівосным кавалку солі...
Першыя крокі
Восьугэтыхкраяхусям’івысланыхбеларусаўу 1957 годзе нарадзіўся і я — Мікола Сцебурака.
Бьгў хрышчаны ў горадзе Мірзачуль* праваслаўным бацюшкам-грэкам, які запомніўся тым, што падчас пачастунку казаў: «Выпьем тройчно!»
* Мірзачуль (з узб. «галодны стэп»), зараз горад Гулістан (з узб. «месца, якое квітнее») — цэнтр Сырдар’інскай вобл. Узбекістана.
• Мікола Сцебурака. 1961 г.
Першы мой успамін — мне тры гады, я прыстаўляю ўслончык да акна, чапляюся рукамі за падваконне, прыціскаюся лбом да шыбы і нема крычу — заву бабу Зіну, якая ў двары займаецца нашай каровай Малінай. Крычу таму, што мне патрэбны гаршчок, сам знайсці яго я не магу, не магу таксама і выйсці, бо хата зачыненая. Mae спробы дакрычацца бабы поспеху не прыносяць, і капцюжок пачынае паўзці і падае мнеўшаравары. Мне крыўдна, але крыўда перарастае ў жах, калі вывальваецца другі капцюг, а потым і трэці. У мяне поўныя штонікі, і я ў слязах і ў роспачы — вось першыя мае ўспаміны.
Канчаткова я пачаў сябе ўсведамляць праз такі выпадак. У садок я ніколі не хадзіў, хаця ён і быў у нашым пасёлку. Гадаваўся я пад наглядам бабы Зіны, але ж у яе, акрамя мяне, былі таксама карова, свінні, птушка, сад, гарод, кухня і розныя бясконцыя справы па гаспадарцы. Таму шмат у чым я быў пакінуты на самога сябе. Так, вольны ў сваіх учынках, я, гуляючы ў хаце, угледзеў рэч, што прыцягнула маюўвагу, — нізкуперцаў. Прыгожыя, ярка-чырвоныя, яны віселі на шнурку ля печы. За свой кароткі век я не меў досведу сустрэчы з гэтымі прыгожымі струкамі і не ведаў, што, акрамя салодкага балгарскага, бывае яшчэ і востры перац. Залезшы на зэдлік, я зняў нізку, адарваў адзін струк і пачаў яго грызці. Праз імгненне рот абпаліла полымя, заняло дух, вочы напоўніліся слязьмі. Я паваліўся на падлогу і зароў! У хату прыбегла баба, я крычу: «Баба, родненькая, ратуй!
Я паміраю!» Баба Зіна сапраўды моцна налякалася, але калі пабачыла побач са мной надкусаны перац, пачала смяяцца. Дала мне кубак халоднага малака з хлебам... Так я і аджыў, і асвядомеў. Дарэчы, налякаць бабулю ледзь не да смерці я здолеў яшчэ раней.
Аднойчы, калі я навучыўся шпарка, як чарапаха па crane, лётаць па падлозе на карачках, я хуценька падпоўз да шафкі, расчыніў яе і, схапіўшы першае, што трапілася ў рукі, — бутэлечку з нейкай вадкасцю, — зрабіў пару глыткоў адтуль. У той шафе стаялі рэактывы, патрэбныя для праяўкі стужкі (бацька якраз у той час захапіўся фатаграфіяй і меў усе неабходныя рэчы для хатняй фоталабараторыі). Баба Зіна падбегла і адабрала бутэлечку, але было позна. Спалоханая, што не паспела прадухіліць мае раптоўныя дзеянні, яна ў роспачы сама выпіла рэшту таго, што я не паспеў. Пасля ўзяла мяне на рукі, і мы разам пачалі чакаць смерці. Але смерць ніяк не прыходзіла. За тое з працы прыйшоў бацька, які, агледзеўшы пузырок з-пад замацавальніка — гіпасульфіду натрыю, запэўніў, што ад такой бясшкоднай атруты мы не памром дакладна. А вось каб мы пачаставаліся тым, што стаяла побач, — праяўляльнікам, то было б значна горш...
КНІГІ ОНЛАЙН
