Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
He давалі спакою думкі — як сустрэнуць мяне ў новай школе, ці завяду новых сяброў? На заробленыя на ўборцы бавоўны грошы я купіўхраміраваны круглы кітайскі ліхтарык на дзвюх батарэйках, гадзіннік з металічным бранзалетам і кітайскія кеды, якім не было зносу (нават у канцы шасцідзясятых у Сярэдняй Азіі было шмат кітайскіх тавараў—махровыя ручнікі, тэрмасы і інш.).
Увесь гэтыхлапечы скарб я склаўутумбачку каля ложка і не дакранаўся. Толькі час ад часу паглядаў, ці ўсё на месцы. Калі пыталіся, чаму я гэтым не карыстаюся, казаў—гэта для Беларусі. Я рыхтаваўся да вяртання на гістарычную радзіму.
Тым часам пра пераезд падумалі не адныя мы.
Першымі, масава пераязджаць на гістарычную радзіму пачалі грэкі. Выглядаў ад’езд грэчаскіх сем’яў урачыста і запамінальна. Перад ад’ездам чарговай сям’і яны выносілі пад дрэвы на вуліцу сталы, выстаўлялі закускі і віно, спя-
валі, а потым ладзілі нацыянальныя танцы. Тут я ўпершыню пачуў славутую мелодыю сіртакі МікісаТэадаракіса. Ён напісаў яе ў 1964 годзе, і гэтая мелодыя імкліва абляцела свет ды ў хуткім часе патрапіла ў тым ліку і ў нашыя Богам забытыя мясціны.
Грэкі сардэчна развітваліся з усімі і з’язджалі. Ехалі спачатку ў Адэсу, а адтуль на параходах — у Грэцыю. Адным з першых з’язджаў Міця-валацуга. У яго было восем дзяцей. Мянушку такую ён займеў пасля дэманстрацыі ў нашым клубе аднайменнага індыйскага кіно з Раджам Капурам у галоўнай ролі. Міця ў агульныхрысах вывучыў песню з гэтага фільма, дзе быў прыпеў «абарая валацуга — я» і з задавальненнем паўсюль напяваў яе. У Адэсе, чакаючы параходу да Пырэя, ён змайстраваў нейкую харугву, пашыхтаваў пад яе сваіхдзяцей і, напяваючы песні, дэфіляваўпавуліцахАдэсы, рабіўпрадстаўленніітак збіраўпачатковы капітал для новага месца. У нашых мясцінах ён быў самым бедным, а на новым месцы, казалі, ямуўдалося адкрыць кавярню.
Тыя, хто ад’язджаў, мала што маглі забраць з сабой. Пакідаючы СССР, людзі здавалі дзяржаве нават усе ордэны і медалі, калі такія меліся. Станоўчым момантам было тое, што аблігацыі ўнутранай дзяржпазыкі, якія добраахвотнапрымусова распаўсюджваліся сярод насельніцтва, можна было нарэшце памяняць на грошы. Аблігацый у грэкаў было мала, а ў нас багата. Частку з іх нам удалося памяняць праз іх за працэнт за паслугу...
За грэкамі паехалі ўкраінцы, за імі — беларусы. Пасля нас масава рушылі немцы.
Ад’езд у Беларусь мы прызначылі начэрвень 1970 года. Нерухомасць і жывёлу прадалі, замовілі некалькі кантэйнераў, у якія і спакавалі маёмасць. Па чыгунцы яны выправіліся ў Беларусь. Частку рэчаў раздалі сябрам і суседзям.
У дзень перад ад’ездам зладзілі развітальны пачастунак. Нас праводзіўувесь пасёлак. 3 суседзямі і сябрамі развітваліся мае бацькі, да мяне таксама падышлі мае казахстанскія дружбакі. Я быў у прыўзнятым настроі — наперадзе мяне чакалі прыгоды: дарога, цягнік, прыезд у Беларусь. А мае сябры былі, наадварот, зусім без настрою, з вачамі поўнымі слёз. Я не мог пазнаць іх — сябрукі, якія ніколі не плакалі, абдзіраючы скуру з кален і локцяў пры падзенні з ровара, пры апёках ад вогнішча, пры гузаках ад боек, тут гатовыя былі расплакацца, як дзяўчаткі. Чаму?..
Гэта я зразумеў толькі праз тыдзень, калі, прыехаўшы на новае месца, агледзеўся і не пабачыў побач маіх дарагіх сяброў. Тады і я, у сваю чаргу, праплакаў два дні.
Потым адаптацыя пайшла досыць лёгка. He сакрэт, што ўсе бакі жыцця ў СССР былі максімальна ўніфікаваныя: адны і тыя ж школьныя праграмы, падручнікі, кнігі, фільмы, нават адзенне і прадукты ў крамах былі амаль тыя ж. Нават у класе маладэчанскай СШ № 8, куды я трапіў, мяне сустрэў суцэльны інтэрнацыянал. Напярэдадні каля школы пабудавалі некалькі новых пяціпавярховікаў, у якія засялілі сем’і вайскоўцаў, што служылі ў краінах Варшаўскай дамовы. Таму ў нас вучыліся рускія, украінцы, татары, чувашы, мардвіны, літоўцы, эстонцы, комі-пермякі, габрэі, і толькі Цярэшка, Ліхтаровіч, Пятроўскі, Валасковіч, Вярынскі, як і я, былі беларусамі.
У Беларусі нас захапілі новыя справы і клопаты. Сябры і прыяцелі з далёкай Сярэдняй Азіі засталіся ў мінулым. Мы абжываліся, абзаводзіліся новымі знаёмымі, і лісты ў абодва бакі ішлі ўсё радзей.
Замест эпілога
Гады праз тры пасля нашага ад’езду, у сярэдзіне 70-х, у нашым сярэднеазіяцкім пасёлку адбылася апошняя падзея, якая ўзрушыла і ўсхвалявала нашую сям’ю. Зусім недалёка ад Бальшавіка ў высокім падмытым беразе Сырдар’і абвал выявіў багатае на скарбы пахаванне ваяроў Аляксандра Македонскага. Менавіта ў тых мясцінах, як выявілася, легендарны палкаводзец вызначыўся не ісці на поўнач, a прыняў рашэнне рушыць на поўдзень у Індыю.
Пакуль справа дайшла да афіцыйных археалагічных даследаванняў, мясцовыя расцягнулі большую частку каштоўнасцей. Улады, дазнаўшыся пра гэта, выставілі нават вайсковае ачапленне ў тым раёне, але было позна...
Сярэдняя Азія паступова, аддаліўшыся ў прасторы і часе, аддалялася і ў нашых думках. Людзі, з якімі мы жылі побач доўгія гады там, тут, у Беларусі, рабіліся ўсё менш рэальнымі, а тое, што было часткай нашага жыцця, неяк няўлоўна і хутка станавілася толькі далёкім успамінам. Перагарнулася вялікая старонка кнігі жыцця, усё сталася іншым.
3 часам нават назвы тых мясцінаў цалкам змяніліся: нашая вобласць стала Туркестанскай, райцэнтр Кіраўскае пераўтварыўся ў Асык-Ата і страціў статус райцэнтра, раён атрымаўназву Мактааральскі. Райцэнтры суседніхраёнаўтаксама змянілі назвы: Ілліч стаў Атакентам, Славянка — Марзакентам, нашая цэнтральная сядзіба саўгаса «Бальшавік» стала звацца Зардэлі, пасёлак Кірпічны стаў Кемерам. Што тычыцца самой Туркестанскай вобласці — ёй стала надавацца ўвага як культурнаму цэнтру Казахстана, дзе некалі брала свой пачатак казахская дзяржаўнасць.
Іншай за гэты час зрабілася і нашая Беларусь.
Незваротна мінулі часы самастойнай і заможнай жыткі гаспадароў Сцебуракаўу фальварку Субачы. Абагуленая зямля трапіла ў калгас, будынкі большасцю былі разабраныя,
а ацалелыя трапілі ў чужыя рукі, на нашых сенажацях і лужках пасвіліся чужыя коні. Тутэйшых нашых сяброў і прыяцеляў раскідаў лёс — сувязі з многімі былі страчаныя назаўсёды. Мы вярнуліся ў іншую раку, якая несла ваду па новым рэчышчы...
У 2020 годзе ў час напісання гэтай кнігі ў Субачах застаўся апошні карэнны жыхар. Разбурыліся некалі моцныя хаты нашых суседзяў, здзічэлі і зніклі сады, палі сталі зарастаць хмызамі. Ад усёй нашай вялікай гаспадаркі напамінам на падворку застаўся мураваны склеп ды засохлая старая груша сапяжанка. He стала і мясцовых людзей, што памяталі гаспадароў тамтэйшага фальварка. Толькі недалёка ад сядзібы застаўся прыгожы барок, які некалі гадаваўся і бярогся намі на меркаванае набыццё камянічкіў Вільні. Людзі з суседніх вёсак і па сёння ходзяць туды ў грыбы і ягады. I, не памятаючы паходжання назвы, усё ж завуць яго, як і раней, — Сцебуракаў лес.
На ўскрайку Іжанскай пушчы
Паходжанне прозвішча
Паходжанне нашага прозвішча ставіць шэраг пытанняў. Яго небеларускае гучанне штораз выклікае шматлікія варыяцыі ці скажэнні ў яго вымаўленні і напісанні як зараз, так і ў мінулым. Гістарычныя дакументы зафіксавалі шмат варыяцый: Чэберак, Чэберака, Шчэберак, Шчэберка, ЕЦеберака, Сцебурака, Сьцебурака, Сцеберака, Стебурако і інш. Самыя раннія з іх, сярэдзіны XVIII ст., гучалі наступным чынам — Szczebieraka (Шчэберака) і Czebieraka (Чеберака). Вывучэнне этымалогіі гэтага слова патрабуе асобнай гутаркі. Тым больш што яна дазволіць звязаць вытокі роду з магчымымі месцамі паходжання.
Балцкі след
Так, археолаг і знаўца паганскіх камянёў Э. М. Зайкоўскі, лічыць, што прозвішча паходзіць з латгальскай мовы. У латышскім эпасе «Лачплэсіс» апетая скала Стабурагас, якая знаходзілася на бера-
зе Дзвіны*. Гэтая вапняковая мыс-скала была сакральным месцам, з якім звязана шмат народных песняў і паданняў.
* Скала Стабурагас, затопленая падчас стварэння буйнога вадасховішча на Даўгаве ў 1966 г.
• Культавыя камяні каля в. Сцебяракі. 2007 г.
Слова Стабурагас складаецца з дзвюх частак: «stab» — слуп, камень і «ragas» — рог.
У Мядзельскім раёне існуе вёска Сцебяракі, побач з якой знаходзіцца комплекс культавых камянёў. У прыватнасці, гісторык A. А. Прохараў прытрымліваецца думкі, што ў лесе каля в. Сцебярак схаваўся сапраўдны беларускі «Стоўнхэндж» — паганскае капішча, звязанае з салярным культам яцвягаў [6, с. 274]. Пра гэта сведчаць выявы рога-рытона і выразная арыентацыя валуноў на Нябесны кол (Палярную зорку)* [70; 69]. A. А. Прохараў таксама разглядае некалькі варыянтаў этымалогіі назвы в. Сцебяракі, сярод якіх ёсць агучаная намі латышская версія. («Названйе деревнй Стеберакй можно связать с латышскйм Staburags, мн. ч. Staburagi co сквозной этймологйей от лат. stabs “столб" u rags “рог". Следуетуказать й налйт. stabas “сакральный камень, ндол”.
* Паводле гіпотэзы A. А. Прохарава, гэты знак сімвалізуе Сусветны слуп, звязаны з Палярнай зоркаю, які трымаў нябесную гару балцкай міфалогіі, а таксама пазначаў рух душы памерлага ў верхні нябесны свет. «Першапачаткова знак меў паганскае паходжанне, а пасля мог суадносіцца з выявай крыжа на Галгофе ды ідэяй узнясення. Падобныя святыя або надмагільныя камяні з выявай нябеснай сферы станавіліся элементам, які звязваў розныя светы, умацоўваючы і адначасна ўвасабляючы касмічную суцэльнасць». (Скварчэўскі Д. Камяні з выявай знака ў выглядзе восі з паўсферай: да праблемы паходжання, арэала, класіфікацыі і датавання / / Беларускі фальклор. Матэрыялы і даследаванні. — 2017. — Вып. 4. — С. 41-42).
Весь семантйческйй слой как раз соответствует каменному комплексу н его йзображенйям. Камнй co сложнымй композйцйоннымй образамн, частью которых был шест с полукругом, можно отнестй к ряду сакральных камней стабосову балтов» [69].) Ускосна латгальскіхарактар назвы паселішча падтрымлівае балцкае прозвішча аднаго з першых жыхароў в. Сцебяракі яшчэ ў момант яе заснавання ў пачатку XVIII ст. — Згрунды [79].
Польскі след
Аднак частае напісанне прозвішча ў XVIII ст. як Чэберака скіроўвае і яшчэ да аднаго следу. Бясспрэчная яго непасрэдная распаўсюджанасць у Польшчы. Фіксуюцца і супадзенні з назвамі тапонімаў, што прымушае ўсур’ёз разглядаць адпаведны кірунак*.
КНІГІ ОНЛАЙН
