Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Польскі след вельмі праўдападобны, бо відавочна шырокае распаўсюджанне гэтага слова. Пра паходжанне прозвішча Чэберак разважае Л. Дацэвіч і прыходзіць да высновы, што яно хутчэй сялянскае, і, адпаведна, ставіць пад сумненне магчымасць з’яўлення сугучныхтапонімаў ад яго: «Носьбітамі прозвішчаў Чэбэрак, Гарошка былі сяляне, адтуль і адваротнае сцверджанне, штогэтаназвымясцовасцей Чэбэракі (Czeberaki) і Гарошкі паходзяць ад тыхуласных прозвішчаў, можа абуджаць сумненні» [5, с. 50]. Якое значэнне мела гэта слова? Адзін з магчымых варыянтаў — «сеЬегак» ад слова цэбар (від пасудзіны пляскатай формы з дзвюма ручкамі). Так, паводле даведніка «Nazwy miejscowePolski» тапонім Чеберак/ Чеберакіпаходзіць ад паланізаванага вымаўлення слова цэбар (маленькі цэбар — цэбарок {«ceberak — maty ceber»}) [49, с. 203-204].
* Магчымы і чэшскі след. Так, Seberak»— назва возера ў паўднёвым раёне Прагі, які з XIV ст. быў асобным паселішчам (па-нямецку Scheberau). Таксама прозвішча Сцефурак фіксуецца ва Украіне.
Як тапонім слова Czeberaki фіксуецца на Беласточчыне яшчэ ўХУІІ ст. У спісе парафій Падляскага ваяводства 1673 г. двойчы трапляюцца аднайменныя паселішчы (парафія Гуркі (Gorki) — Czeberaki; парафія Росош (Rososz) — Czeberaki) [20, с. 105, 109]. Уладальнікамі аднайменнага паселішча на Беласточчыне былі шляхцічы Арэшкі, якія так і трапілі на старонкідакументаўаб элекцыйныхсоймахРэчы Паспалітай з прыдомкам Чэберакі («Orzeszka z Czeberak Jan»') ці ў іншыя гістарычныя крыніцы {«Antoni Czeberak Orzeszko podstoli i marszalek pinski») [47, c. 256].
Як тапонім, так i прозвішча Czeberaki масава сустракаюцца і на Любельшчыне (у парафіі Востраў Любельскі)*. А на Сувалкаўшчыне існаваў гістарычны абшар — так званая губерня Шчэберска [11].
Згодна з гербоўнікам Т. Гайла, існавалі шляхецкія роды з прозвішчам Чэберака (Czeberako, Czebieraka), якія карысталіся гербам Кораб [9]. Ён выглядаўнаступным чынам: учырвоным полі залаты карабель з ільвінымі галовамі спераду і ззаду і мураванай вежай з зубцамі; клейнод — над прылбіцай з каронай такі ж карабель з вежай.
Але не толькі на Любельшчыне ды Беласточчыне фіксуецца ў мінулым і зараз прозвішча Чэберака. I на сучасных беларускіх абшарах гэта прозвішча сустракаецца з даўніх часоў. Яшчэ ў гарадзенскай пісцовай кнізе 1558 г. сказана пра Сымона ды Андрэя Чэберакаў (Czebierak), якія жылі ў Гродзенскай эканоміі ў вёсцы Новаволя (Шэмбелеўскай воласці (Nowowola, wlosc szembelewska))
* Фіксуюцца сугучныя тапонімы на Браслаўшчыне (Браслаўскі павет, гміна Рымшаны, в. Чэбэракі (Czeberaki)).
на асадным праве, сплачваючы за валоку 21 грош на год [67, с. 437]. Аў м. Палонка на Слонімшчыне ў часы Рэчы Паспалітай жыло шмат сямей з прозвішчам Чэберачкі.
Безумоўна, балцкі і польскі варыянты паходжання прозвішча з’яўляюццаўзаемавыключальнымі. Аднак без дадатковых гістарычных крыніц немагчыма адназначна спыніцца толькі на адным з іх.
Накіды да радаводу: згадкі, лакацыі, супярэчнасці
Пстарычныя крыніцы пра нашых продкаў на ранніх этапах, на жаль, досыць сціплыя. Першы выяўлены дакумент, дзе сустракаецца згадка пра Сцебуракаў, — «Пасямейныя спісы прыхаджан Іжанскай парафіі Даўгінаўскага дэканата Ашмянскага павета» 1765 г. [71, арк. 34 адв.]. Праведзены перапіс зафіксаваў імёны гаспадароў асобныххат і колькасць дарослых і малых жыхароў. Адпаведна яму, у невялікай вёсцы Пукалы было шэсць падворкаў. Чатыры належалі Пукалам (Мацею, Максіму, Пятру і Васілю), а два — Сцебуракам (Іллюку і Пракопу). Менавіта ад Пракопа пачынаецца наша галіна роду.
Дзе была гэта вёска? Яна знаходзілася зусім побач з Засценкамі, што фіксуюць мапы XIX ст. Адметна, што ў метрычных кнігах Іжанскай царквы 1760-х гг. фігуруе не толькі
• Фрагмент Пасямейнага спісу прыхаджанаў Даўгінаўскага дэканата Ашмянскага павета 1765 г.
тапонім Пукалы, а яшчэ іншы варыянт назвы — Юдзкі ці Юдзікі*. (Так, напрыклад, 23 ліпеня 1767 г. адбыўся хрост сына Рамана ў бацькоў Давыда і Ганны Сцебуракаў з вёскі Юдзкі.)
У шэрагу іншых крыніц рознага кшталту захавалася шмат варыяцый назваў паселішча, дзе жылі Сцебуракі. Магчыма, гэта было звязана з перасяленнем недзе ў 1770-хгг. сем’яў на асобны ўступ Іжанскай пушчы, што выклікала нараджэнне новага тапоніма. А магчыма, крыніцы зафіксавалі існаванне некалькіх варыянтаў тапонімаў населеных пунктаў, што знаходзіліся па-суседству. Так, у самых ранніх метрыках Іжанскай царквы фігуруе вёска Юдзкі (Юдзікі), крыху пазней паралельна ўжываецца назва Юдзікі і Пукелы, а яшчэ пазней, на мяжы XIX ст., тапонім Юдзкі знікае з апісанняў парафіі і застаецца вёска Пукелы і засценак Шчэберакі.
У эканамічныхдакументах князёў Агінскіх месца пражывання роду Сцебуракаў завецца то Іжа, то Іжанка, то Іжанка-Шчэберакі, то проста засценак Шчэберакі. Самы ранні выпадак ужывання тапоніма Шчэберакі фіксуецца ў канцы 1770-х гг. Прымаючы да ўвагі характэрную шматварыянтнасць назваў, а часам проста блытаніну,
* Паходжанне назвы вёскі Юцкі (Юдзкі, Юдзікі), верагодна, звязана са старадаўнім беларускім імем Юцка.
можна падсумаваць сітуацыю наступным чынам. Спачатку, у 1760-80 гг., існавала невялічкая вёска Пукалы з засценкам Юдзкі. Часам гэтыя назвы атаясамліваліся, часам блыталіся, часам размяжоўваліся як «вёска Пукалы з засценкам Юдзкі». Тут жыло некалькі сем’яў з прозвішчамі Пукалы і Шчэберакі, а зямля, на якой жылі першыя, належала каталіцкай Войстамскай плябаніі, а другія — маёнтку князёў Агінскіх. Тапонім Юдзкіўканцы XVIII ст. пакрысе перастаў фіксавацца, a ў паперах стала пачалі фігураваць вёска Пукелы ды засценак Шчэберакі. Выглядае, што некалі існы засценак Юдзкі проста змяніўназвуўгонар гаспадароў—Шчэберакаў. Гэтае родавае котлішча праіснавала аж да 1830-40-х гг. [40]. Вёска Пукелы працягвала жыць яшчэ стагоддзе, пакуль у канцы 1940-х гг. не адбылося ўмоўнае аб’яднанне трох паселішчаў (Грэлікаў, Пукелаў, Засценкаў) у адзіную вёску Засценкі [41],
Адметна, што эканамічныя дакументы той эпохі пазбаўленыя блытаніны з назвамі, якая так характэрна паперам Іжанскай грэка-каталіцкай царквы. Відавочна, што метрыкі і візітацыі Іжанскай парафіі вельмі чуйна рэагавалі на вусную практыку мясцовых мікратапонімаў. У інвентарах Гануты сям’я Шчэберакаў зафіксаваная ў засценку Іжа ці Іжанка-Шчэберакі (Чэберакі), а на старонках рэвізскіх сказак у 1795-1850 гг. нязменна фігуруе ў вёсцы Іжа. Менавіта пад такой назвай у 1795 г. засценак унесены ў падатковыя паперы Расійскай імперыі. Няма ніякіх сумненняў, што маецца на ўвазе менавіта засценак Шчэберакі князёўАгінскіх, бо і ў рэвізскай сказцы 1795 г., і ў інвентарах маёнтка Ганута гутарка ідзе аб дзвюх гаспадарках — Сымона і Давыда Сцебуракаў, якія жывуць на той час асобна ў гэтым засценку.
Зямянскі засценак Шчэберакі
Засценак Шчэберакі ўпершыню згадваецца ў інвентары маёнтка Ганута* князя Тадэвуша Агінскага, трокскага кашталяна, у 1780 г. як «засценак Чэберакі», а ў 1783 г. у аналагічным дакуменце — як «засценак Іжанка Шчэберакі». У «тарыфе падымнага падатку» наогул вядзецца пра «засценак Шчэберакі» («Шчэбераткі») яшчэ ў 1777 г. [23, арк. 46]. Гэта, бадай, самае ранняя выяўленая на сёння згадка пра наш засценак.
На той момант там жылі два гаспадары — Сымон іДавыд Шчэберакі. Гэты засценак першапачаткова меў адну валоку і адзін морг не самай лепшай зямлі і быў самым далёка адлеглым ад гануцкага двара, бо ляжаў аж за пяць літоўскіх міляў**. Ён быў найбольш паўночнай кропкай маёнтка Ганута, ляжаў ваўступаху Іжанскую пушчу разам з «гануцкімі сенажацямі». У гэтага засценка, мяркуючы па дакументах, прыналежнасць да маёнтка Ганута зусім не выпадковая. Яшчэ паводле інвентару Гануты 1674 г. прадпісвалася, што тыя з баяраў, хто пажадае пасяліцца ва ўступах Іжанскай пушчы, мусяць выконваць пэўныя абавязкі. Старасвецкі інвентар сцісла акрэсліў падаткі баяр, якія абмяжоўваліся трыма капамі грошай з валокі ды «пасылкай з лістамі і на ловы». Відаць,
* Адлік існавання Гануты пачынаеццаў 1501 г. як уладання князёў Гальшанскіх. Далей яно неаднаразова змяняла гаспадароў. Сярод уладароўіарандатараўпрамільгнуліПацы, Осцікі, Садоўскія, Вільчакі, Райскія, Сангушкі, Славенскія, Зяновічы, Коцелы. У 1723 г. Ганута перайшла да роду Агінскіх, з якімі звязаны росквіт гэтага ўладання. Асабліва любіў Гануту Тадэвуш Францішак Агінскі, які тут збудаваў сабе летнюю рэзідэнцыю з шыкоўным палацам. У гэты перыяд у маёнтак Ганута ўваходзіла некалькі асобных фальваркаў (Груздзяніца, Забалацце, Рабінава) з тузінам вёсак і засценкаў, у тым ліку засценкам Шчэберакі.
** 1 літоўская міля = 7,798 км.
гаспадары ўладання былі зацікаўленыя ў прыцягненні новых баяраў на свае землі, бо прадугледжвалі наступнае: «Іншыя баяры, якія на грунце Гануцкім і на ўрочышчы Іжы асядаюць, да той жа павіннасці падлягаць мусяць» [64]. Імаверна, «урочышча Іжа», яшчэ не заселенае ў 1674 г., — гэта і ёсць будучы засценак Іжа-Шчэберакі, які для аканомаў Гануцкага маёнтка нязменна заставаўся вёскай Іжай, не зважаючы на вышэйапісаныя частыя змены тапонімаў і блытаніну ў метрычных кнігах Іжанскай парафіі.
Для аднаўлення храналогіі засялення тыхмясцін выдатна слугуе інвентар суседняга маёнтка Войстам 1619 г. (напісаны, дарэчы, беларускай мовай лацінскай графікай). Так, разлеглыя землі тамтэйшых паноў Пятрашкаў межавалі наўпрост з «gruntami Hanuckimi Pana Jana Wilczka» i мелі свой «... ustup do lesu y Puszczy Hanuckoie a osobliwie de liesu y Puszczy Jzskoie ustup az do Hranicy miadelskoie z puszczaniem Plytow Rekoiu Naroczoiu y Rekoyiu Wielyoju»*. То-бок y дакуменце зафіксаваны працэс з’яўлення ўступу (вызваленай ад лесу зямлі) у Іжанскай пушчы ў выніку высякання і сплаву лесу («пушчання плытоў»} па рацэ. Аналагічным чынам выкарыстоўвалі Іжанскую пушчу ўсе мясцовыя паны, у чые ўладанні патраплялі зручныя для продажу дзялкі лесу ўздоўж даплыва Віллі — р. Нарачанкі.
У XVII-XVIII стст. яшчэ існавала Іжанская пушча, якая бязлітасна высякалася, і на вызваленых дзялянках імкліва паўставалі новыя вёскі і шматлікія засценкі. Пра гэта добра распавядае «Апісанне крыўдаў Маркаўскага староства», дзе прыведзеныя дзясяткі парушэнняў і злоўжыванняў, якія прывялі да фактычнай ліквідацыі пушчы ў сярэдзіне XVIII ст. [20]. Можна меркаваць, што перасяленне роду Сцебуракаў на землі ўрочышча Іжы гануцкага маёнтка адбылося ў перыяд
КНІГІ ОНЛАЙН
