Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
У Забалацці асядае стары «Грышка сын Івана Шчэберака з жонкай Палюхай, сынамі Сымонам і Мацеем, дочкамі Кацярынай і Ганнай»**. Старэйшы сын — Ляксей — на той момант у рэкрутах (але пазней вернецца ў Забалацце і ў 1842 г. пабярэцца з Францішкай Садоўскай з в. Родзевічы). Гаспадарка мае 16 дзесяцінаў, 2 кані і 2 валы, 2 каровы, 5 авечак, 2 парсюкі і інш. За гэта выпадае служыць тры дні прыгону на тыдзень пешых (ці жаночых) і тры з канём. Апроч гэтага — згоны і натуральная даніна. Іншымі словамі, перасяленцы
* Адметна, што яго імя не фігуравала ў рэвізскіх сказках і, на жаль, немагчыма суаднесці асобу такога ўзросту з вядомымі прадстаўнікамі галінаў роду. Адзіны, хто быў носьбітам гэтага імя — Юзаф — Ян Васільевіч Шчэберака (нар. 1805 г.), але, паводле рэвізскіх сказак, ён памёр яшчэ ў 1830 годзе...
** Тут відавочная памылка, бо яго сапраўднае імя па бацьку — Рыгоравіч.
• Засценак і вёска Курнікі (карта Шуберта, 1860-я гг.)
канчаткова развітваюцца са сваім засцянковым зямянска-асадніцкім мінулым і ўліваюцца ў пануючую групу цяглых сялянаў.
Сёння ўсе Шчэберакі Смаргоншчыны (а яны захавалі менавіта такую форму напісання прозвішча дагэтуль) могуць упэўнена весці свой радавод з ліквідаванага Ржавускім уласнага засценкапад Іжай...* На Гануцкіх могілках захаваліся дзясяткі пахаванняў Шчэберакаў, што пайшлі ад пералічаных вышэй перасяленцаў**.
* Дадзеная частка роду Шчэберакаў стала дастаткова разгалінаванай. У Сямёна былі сыны — Аляксей (яго дзеці: Вікенцій, Марыя, Дамініка, Ганна), Сцяпан (яго дзеці: Іван, Варвара, Надзея), Аляксандр (дачка: Ганна), Восіп (дзеці: Пётр, Міхаіл, Надзея). Былі нашчадкі ў малодшых братоў Сямёна — Аляксея і Мацея. (Паводле метрычных кнігаў Гануцкай царквы. Звесткі няпоўныя.)
** На старых могілках Гануты (Ручыцы) выяўленыя пераважна пахаванні Шчэберакаў ужо XX ст.: «йгнатнй Оснповнч ЕЦеберако 1898-15.12.1957 (з в. Роткавічы); Анатолнй Мгнатьевнч ІЦеберако 1928-1947 (з в. Роткавічы); Евгеннй Алексеевнч ІЦеберако 1898-1967 (з в. Роткавічы); Александр Александровнч ГЦебнрако 1934-2002; Елена Яковлевна ЕЦебнрака 1934-?; Анастасня Павловна ІЦебнрако 1902-1989; Ннколай Алексанровнч ЕЦеберако 09.02.1962-2010; ЛюдмнлаВнкторовнаІЦеберако 1964-2002; Софья АлексеевнаЕЦеберако 1902-1961; Анна Мартыновна ЕЦеберако 1900-1974; Марня йвановна ЕЦебнрако 1915-1991; ВнкентнйАлексеевнч ІДеберако 14.09.1908-1962; Внктор Внкентьевнч ЕЦеберако 1949-2016; Анна йвановна ІЦеберако 19?9-1983».
Пра лад вядзення справаў у Гануце ў 1840-х гг. вядома дастаткова шмат са статыстычнага апісання: «Хлебопашество ведётся простое, зерновое, трёхпольное с возвраіценйем на первое поле через третйй год. Земля обрабатывается сохою, обыкновенно двуволовою й бороною одна-конною». Сярод самых прыбытковых заняткаў сялян — сплаў лесу па Віллі: «Только некоторыенз нйх нанішаются на сплавлеса no реке Вйлші в город Ковно, Вйльно ценою no руб. 3 серебром, а некоторые й за гранйцу до Крулевца ценою no руб. 7 серебром. Заработкй остаются в полном распоряженйй Крестьян» [29, арк. 3 адв.].
Вернемся да пошукаў слядоўМікалая Васільевіча Шчэберакі. Як адзначалася вышэй, у спісе рэвізскай сказкі 1850 г. ён займае адпаведны радок і насупраць яго імя ёсць той самы запіс наконт перамяшчэння з засценка Іжа ў Забалацце [37]. Але ці быў ён таксама пераселены? Гэта версія не пацвердзіліся ні падрабязным «Статыстычным апісаннем Гануты 1847г.», ні доўгімі пошукамі згадак Мікалая сярод жыхароў уладання па метрычных кнігах тамтэйшай царквы. Толькі ў 1860-х гг. зноў знаходзіцца яго імя ў дакументах Іжанскай праваслаўнай царквы (на жаль, існуе вялікая лакуна ў крыніцах 1840-50 гг. па гэтым прыходзе). 3 іх вынікае, што сям’я Міколы, нягледзячы на сваё «раскіданае гняздо», не пакінула таго кутка Завілейскага павета, не падзяліўшы лёс асноўнай часткі Шчэберакаў, пераселеных у Ялажычы ды Забалацце ля Гануты.
Нагадаем, што ў 1834 г. Мікола ўжо быў жанаты і меў дачку. 3 гэтага моманту ён знікае з дасяжных нам зараз дакументаў. Пакуль не высветлены дэталёвы лёс яго сям’і пасля ліквідацыі засценка Шчэберакі. Але прынамсі на 1865 г. яна значна павялічылася і жыла ў засценку Курнікі. Старэйшая дачка Мікалая Агата выйшла за каталіка Стэфана Зянковіча з мястэчка Спягла. Старэйшы сын Даніла завёў уласную
сям’юіжыў, якібацька,уКурніках [43,арк. 105,115]. У 1867 г. у Курніках памірае жонка Міколы Васільевіча Шчэберакі — Францішка {«28/30 генваря 1867 г. Сельского обывателя застенка Курннков Нйколая Стеборакй жена Францйшка Владймйрова, 56 лет, от нервозной горячкй») [60, арк. 205 адв.]. ПаводлецаркоўныхдакументаўШчэберакісталажылі ў засценку Курнікі да 1873 г. уключна*.
Аднак існуе пэўная складнасць з вызначэннем паселішча, бо на сярэдзіну XIX ст. побач існавала двое Курнікаў (вёска і засценак), размешчаныя ў некалькіх вёрстах на поўнач па дарозе наЗасвір адранейшагарадавога котлішча—засценка Шчэберакі. Яшчэ ў другой палове XVIII ст. засценак Курнікі ўваходзіў у Маркаўскае староства і ўтварыўся, паводле дадзеных краязнаўцы А. Рогача, побач з фальваркам Курнікі Чурлёнскага маёнтку [54, с. 365]. Курнікі былі часткай значнай групы зямянскіх засценкаў, пра якія гутарка вялася вышэй. У падатковых і парафіяльных крыніцах першай паловы XIX ст. апісвацца «скарбовы засценак Курнікі» ці «Курнікі Каралеўскія» з усяго некалькімі сем’ямі (на 1799 г. — 3, на 1817 г. — 3 (24 жыхары)). У 1866 годзе паселішча не дужа павялічылася, але ўжо стала лічыцца вёскай. Яе апісвае «Польскіслоўнік геаграфічны»: «дзяржаўная вёска над ракой НарачупавецеСвянцянскім, ...у72 км. ад Свянцянаў, 4 дамы, 24 жыхары» [14]. Менавіта як былая казённая вёска Маркаўскага маёнтка ўнесеныя Курнікі ў даведнік «Спіс валасцей і сельскіхграмадВіленскайгуб.» 1874 г. (насельніцтва—13 рэвізскіхдушаў) [76, с. 47].
* У метрычных кнігах Спяглянскай, Беркаўскай, Крывіцкай цэркваў 1860-70-х гг. сустракаюцца недарэчныя скажэнні прозвішча: Суббарокі, Сцебарокі, Себерякі. Варыянт «Себерякі» адпавядае памылковаму напісанню назвы вёскі Сцеберакі на мапе генеральнага межавання 1797 г.
Пры гэтым недзе ў 1830-40 гг. побач, але крыху далей ад дарогі, паўстаюць другія Курнікі, набытыя Гурыновічамі ў 1857 г. Гэты засценак вылучыўся з ваколіцаў аднайменнай вёскі і раней належаў Леапольду і Венядзікту Галкам. Курнікі сталі часткай невялікага маёнтка Крыстынопаль, куды яшчэ ўваходзілі вёскі Муляры і Леснікі. Паводле даведніка 1874 г., у Курніках пана Гурыновіча было ўсяго 4 рэвізскія душы [76, с. 44],
Ва ўстаўных граматахі справах па выкупе зямлі часоваабавязанымі сялянамі 1860-70 гг. уабодвухКурнікахпрозвішча Сцебурак адсутнічае, хоць яны там у гэты час дакладна жывуць немалой грамадой [30]. Сведчыць гэта, хутчэй за ўсё, пра тое, што яны ў гэтыя дзесяцігоддзі там толькі арандавалі зямлю. Паводле дакументаўСпяглянскай і Іжанскай цэркваў, Сцебуракі жывуць менавітаў засценку, а не ў вёсцы Курнікі. Гэта дазваляе болып дакладна вызначыць іх лакацыю і звязаць з маёнткам Крыстынопаль Гурыновічаў.
Сцебуракаў фальварак Субачы
Выглядае, што Мікола яшчэ ў канцы 1830-х гг. знайшоў спосаб застаццаў блізкіх наваколлях Іжы і весці паспяховую гаспадарку, у выніку чаго назапасіць вялікія сродкі для набыцця ўласнай зямлі на схіле жыцця ў 1870-я гг. Калі ўзяць пад увагу сямейную легенду пра тое, што Сцебуракі ніколі не былі ў прыгоне і да набыцця ўласнай арандавалі зямлю, то можна меркаваць (бо пакуль не адшуканыя дакументы), што гэта гісторыя якраз адносіцца да «курніцкага» эпізоду жыцця.
Цікава, што яшчэ да моманту закл ючэння ўгоды аб набыцці зямлі і сядзібы ў Субачах Сцебуракі ўжо туды пераехалі. У метрычных кнігах Беркаўскай, а пазней і Крывіцкай цэркваў з 1874 г. пачалі згадвацца «Сцебуракі з Субачаў». Нават калі Беркаўская царква страціла статус прыходскай і знікла,
• Фальварак Субачы (другая пал. XIXcm.)
Сцебуракі працягнул і хаваць сваіх памер лых на могілках каля яе ў Зарэчным. Там захаваўся да сёння куток з каменнымі помнікамі пяці асобам, у тым ліку самому Міколу Васільевічу Шчэбераку.
Нарэшце ў 1875 г. Сцебуракі набылі сабе «новую зямлю» ў Субачах — фальварак, які ўключаў былы панскі дом, вялікі абшар з ворывам ды лесам — разам 100 дзесяцінаў! Ён знаходзіўся недалёка ад мястэчка Крывічы і непасрэдна перад набыццём належаў да маёнтка Стары Княгінін пана Л. Мікульскага.
458, Okregowy (Jrzqd Ziemski w Wilnie po* daje do publicznej wiadomo^ci, ze Okrggowa Komisja Ziemska w Wilnie na posiedzeniu w dniu 19 sierpnia 1925 roku postanowila wdrozyd postepowanie scaleniowe: 1) na obszarze okolo 141,96 ha gruntdw nadzialowych, nalezgcych do gospodarzy wsi Subocze 1, gminy Krzywickiej, powiatu Wilejskiego, 2) na obszarze okofo 125 ha gruntdw nagzialowych, nalez^cych do gospodarzy wsi Subocze II, 3) na obszarze okolo 109,25 ha gruntdw folwarku Subocze, nalezgcego do Mikolaja,« Daniela Sciebrukdw, 4J na obszarze 5,20 ha gruntow wspdlnego pastwiska wsi Subocze I, Subocze II i folwarku Subocze, 5) na obszarze okolo 53,54 ha gruntow z paristwowego majqtku Kniahinin, przeznaaonych decyzjq Prezesa Okregowego Grzgdu Ziemskiego w Wilnie z dnia 19 czerwca 1925 r. na upelnorolnlenie gospodarzy wsi Subocze I, Igcznie na obszarze okolo 434,95 ha,
• Абвестка аб камасацыі зямлі вёскі і фальварка Субачы. 1926 г.
Менавіта з Субачамі быў звязаны наступны працяглы паспяховы этап сямейнай гісторыі, з 1870-хдатрагічнага 1939 г. [78]. Пасля I сусветнай вайны гэты фальварак працягваў быць фамільным котлішчам Сцебуракаў, хоць ужо страціў старасвецкі дом і быў падзелены паміж братамі Міколай і Данілам. У час зямельнай рэформы сярэдзіны 1920-х гг. фальварак замацаваў свае межы і нават крыху павялічыўся (110 га) побач з вёскамі Субачы-І (141 га) і Субачы-ІІ (125 га) [8]. Таму Сцебуракі да 1939 г. уносіліся ў спісы асноўных землеўласнікаў Крывіцкай гміны Вілейскага павета [13].
Гісторыя фальварка Субачы
• Фальварак Субачы на плане 1797 г.
Што вядома пра фальварак Субачы, набыты Сцебуракамі? Непасрэдна сам фальварак з’явіўся, мяркуючы па наяўных звестках, напрыканцы XVIII ст. і ўжо быў адлюстраваны на плане генеральнагамежавання 1797 г., а ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст. стаў раз-пораз згадвацца ў сувязі са зменай гаспадароў і здачай у арэнду.
КНІГІ ОНЛАЙН
