Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
За валоданне засценкам гаспадары штогод выплачвалі 120 злотых чыншу, 28 злотых падымнага падатку, тры дзясяткі яек, дзве гусі, шэсць курэй і хмель. У графе інвентару «паншчына» — пуста, што дазваляе канстатаваць захаванне пераемнасці ў падаткаабкладанні з часамі Рэчы Паспалітай. Але тэрміна «зямяне» інвентар 1802 г. ужо не прыгадвае.
За наступныя некалькі гадоў гаспадарка крыху падрасла. Пад засценкам Іжа-Шчэберакіў 1804 г. ужо была адна валока (30 моргаў) пашы сярэдняй якасці І8 моргаўмурожных лугоў. Фармуляр дакумента прадугледжваў градацыю гаспадарак на цяглых, баяр, агароднікаў і кутнікаў. Шчэберакі тут аднесеныя да цяглых і павінны былі адбываць паншчыну. Ці было гэта памылкай справаводства, ці сапраўды некалькі гадоў
• Склад сям’і Шчэберакаў паводле рэвізскай сказкі 1811 г.
яны былі змушаныя несці службу на панскіх палетках? [27] Прынамсі, паводле пазнейшага інвентару 1814 г. засценак Шчэберакі зноў запісаны ў ліку чыншавых [28, арк. 19].
Вайна1812
Засценак Шчэберакі паступова мацнеў. Павялічваліся сем’і ды раслі гаспадаркі. Так было да вайны 1812 г., якая стала прычынай сур’ёзнага заняпаду паселішча. Нагодаў для крызісу ў той год было дастаткова: баявыя дзеянні, рэквізіцыі, вялікі рэкруцкі набор ды пошасці, якія неад’емна суправаджалі рух войска французаў ды рускіх.
Па дакладных і ўскосных крыніцах можна канстатаваць уплыў усіх гэтых чыннікаў на жыццё Шчэберакаў. Рух «Вялікага войска» Напалеона па Віленскім краі як наперад, так і асабліва ў зваротным кірунку суправаджаўся рабаваннямі. Пры наступленні войскі кепска забяспечваліся фуражом, што правакавала на марадзёрства звыклых да такога выжывання жаўнераў. Пры адступленні французаў гэтакі варыянт здабывання ежы стаў фактычна адзіным варыянтам для рэшткі галодных і абмарожаных вайскоўцаў захаваць сваё жыццё.
У эканамічных дакументах, якія складаліся ўжо праз паўтара года пасля вайны, прысутнічала прыпіска, якая тлумачыла неплацежаздольнасць гаспадароў: «Засценак Іжа або Чэберакі... Nota:yтым засценку прыгаданыя гаспадары праз агульны заняпад страцілі кароваў з валамі 32 шт., 15 авечак, коней французы забралі 4...». Гэты каштоўны запіс дае канкрэтныя звесткі аб «рэквізіцыі» войскам Напалеона [28].
3 адшуканых крыніцаў вынікае, што вайна 1812 г. прынесла цяжкія матэрыяльныя страты гаспадарцы. У 1812 г. таксама катастрафічна паменшала насельніцтва засценка. Ці не стала таму віной забойства ў час рабавання? У 1807 г., паводле падлікаў пароха іжанскага Сніткі, у дзвюх хатах
засценка жыло 27 чалавек (12 жанчын і 11 мужчынаў, 4 дзяцей (3 хлопчыкі, 1 дзяўчынка)), а ў 1818 г. іх было ўсяго 17 (6 жанчын, 7 мужчынаў, 4 дзяцей (1 хлопчык, 3 дзяўчынкі)) [42, арк. 33 адв.]. Яшчэ болып несуцяшальныя лічбы дае ранейшы інвентар траўня 1814 г. У дзвюххатахзасценкажыло ўсяго 7 чалавек (4 мужчыны і 3 жанчыны). Адметна, што ў пазнейшай рэвізскай сказцы 1816 г. гутаркаўжо ідзе толькі аб адным доме, дзе туліцца ацалелая частка сям’і. Магчыма, гэта не памылка, а сапраўды сем чалавек размясціліся пад адным дахам.
Трэцяй прычынай заняпаду засценка стаў рэкруцкі набор. У 1812 г. царскім рэкрутам стаў Ежы (Юзаф), апошні прадстаўнік мужчынскай галіны Давыда Шчэберакі. Адметна, што ён не загінуў у баі і не затрымаўся ў войску на 25 год. Вядома, што ён вярнуўся пасля 1816 г. і па нейкіхпрычынах нават няўдала спрабаваў збегчы з маёнтка Ганута, пра што сведчыць дадатак да рэвізскай сказкі 1818 г. з пералікам злоўленых беглых людзей. У другі раз Ежы не выпрабоўваў фартуну і жыў у сваім засценку, раз-пораз трапляючы на старонкі метрык Іжанскай царквы то як сведка на вяселлі, то як кум...
У 1812 г. (паводле дадзеных сказкі 1816 г.) памірае Васіль (Базыль) Шчэберака. Яго лёс нам найбольш цікавы, бо ён з’яўляецца прамым нашым продкам. На 1812 г. ён меў крыху больш затрыццаць гадоў. На жаль, акалічнасціўдакладніць не дазваляе недахоп крыніцаў, а наяўныя звесткі досыць супярэчлівыя. Вядома, што ён не пайшоўу рэкруты. He фігуруе Васіль і ў спісах памерлых мясцовай уніяцкай парафіі. Аднак у інвентары маёнтку Ганута, складзенага ў траўні 1814 г., ён ужо не запісаны, а яго сын Мікола Васільеў жыве ў сваякоў— у хаце роднага дзядзькі Грышкі Шчэберакі. Але ці сапраўды Васіль загінуўу 1812 годзе? Інфармацыі інвентаруірэвізскай сказкі супярэчыць два факты, занатаваныя ў метрычнай кнізе Іжанскай царквы. Так, 25 жніўня 1812 г. у Васіля з жонкай
• Фрагмент метрычнага запісу абхрышчэнні дачкіўсям’і Базыля і Алены Шчэберакаў. 1813 г.
Аленай нарадзіўся сын Дамінік-Барыс. A 22 кастрычніка 1813 г. адбыўсяхростіхдачкіГанны-Мар’яны. Зметрыквынікае, што прынамсі ў пачатку 1813 г. Васіль яшчэ не памёр, ці немаўляткі былі хрышчаныя са спазненнем. Зрэшты, гэта апошнія радкі гістарычных крыніцаў, у якіх Васіль выступае як жывая асоба [45].
Пра абставіны знікнення Васіля можна толькі рабіць здагадкі. Адна з іх — гэта смерць ад эпідэміі 1812-13 гг., што лютавала ў наваколлях. Вядомы факт вялікай колькасці кантамінаваных тыфам у французскім і расійскім войску ў восень-зіму 1812 года. Распаўсюджванне пошасці сярод жыхароў краю непазбежна адбывалася шляхам кантактаў, пастояў жаўнераў у вёсках, пакідання хворых у хатах, утрымання палонных, лекавання хворых рускіх і г.д. Паводле нядаўніх даследаванняў смяротнасці ў суседніх Крывіцкім ды Беркаўскім прыходах 1813 г., у рэгіёне адбывалася сапраўдная гуманітарная катастрофа. Людзі паміралі падворкамі, а ў царкве «трунаў было да столі»... [75] Аналагічныя падлікі ў Іжанскай парафіі могуць сведчыць, што хвароба закранула пераважна Каралеўцы, Іжу ды Слабаду — найбуйнейшыя паселішчы парафіі (у 1807 г. іх памер складаў адпаведна: 37 дамоў (261 чал.), 35 дамоў (191 чал.), 36 дамоў (252 чал.)). На жаль, парох Базыль Снітка не абцяжарваў сябе запісам на старонках метрыкі пра прычыну смерці [74, с. 485]. Таму нашыя заключэнні маюць дастаткова гіпатэтычны характар.
• Дынаміка смяротнасціў Іжанскай парафіі ў 1812-1816 гг.
Год
1812
1813
1814
1815
1816
Колькасць нябожчыкаў
40
98
19
27
30
Пры гэтым сам засценак Шчэберакі ў ім не фігуруе, як няма ў спісах 1812-13 гадоў зніклага Васіля Шчэберакі. Відавочна адно: яго лёс быў трагічна звязаны з падзеямі 1812 года. Яго жонка Алена з дзецьмі засталіся жыць па вайне ў засценкуўжо без яго. 3 гэтага моманту лінія нашага радаводу стала працягвацца праз Мікалая Васільевіча, чый лёс аказаўся таксама досыць цікавым.
Відавочны эканамічны заняпад засценка красамоўна апісвае падрабязны інвентар 1814 г. Ён фіксуе паваенны стан родавага котлішча, якому па-ранейшаму належала 30 моргаў зямлі (адна валока). На дзве гаспадаркі, Марціна і Грышкі Шчэберакаў, засталося ўсяго 3 кані і 1 вол, 2 каровы, 7 авечак, 8 парсюкоў і 7 вуллёў. Як ужо адзначалася, абрабаваныя вайной жыхары засценка не маглі даць рады чыншу ды традыцыйнай натуральнай даніне. На той момант маёнткам Ганута валодаў сенатар Міхаіл Клеафас Агінскі. Менавіта яму Шчэберакі недаплочвалі падаткі... У 1832 г„, амаль праз дзесяцігоддзе пасля ад’езду кампазітара ў Еўропу, частка маёнтка Ганута адыходзіць да яго старэйшай сястры Юзэфы Лапацінскай з вёскамі Кавалі, Роткавічы, Ярмолічы, Ялажычы і засценкам Іжа. У гэтым засценку ў адным двары працягвае жыць сям’я Шчэберакаў [54, с. 184]. У1834 г. адпані Ю. Лапацінскай зямля перайшла да Лямберта Ржэвускага.
Відавочна чарговая змена гаспадароў маёнтку Ганута ў сярэдзіне 1830-х гг. негатыўна паўплывала на лёс нашага засценка. Рэвізская сказка 1834 г. фіксуе змены ў складзе жыхароў засценка. Пад адным дахам жывуць усе пакаленні Шчэберакаў з некалькіх адгалінаванняў роду. Тут дажываў свой век стары Марцін Сымонавіч з жонкай Мар’янай. У Рыгора Рыгоравіча ў сям’і падрасталі тры дачкі і сыны-падлеткі: Аляксей, Мацей, Сямён. А вось родны старэйшы брат
Міколы Юзаф-Ян Васілевіч Шчэберака (1805-1830) памёр, пакінуўшы ўдаву Мар’янку. Мікола Васільеў на момант рэвізіі меў уласную сям’ю: жонку Францішку і дачку Агату. Усяго ў засценку жыло 15 чалавек (6 мужчынаў і 9 жанчынаў) [36, арк. 27 адв. — 28].
Драматычны фінал існавання ўласнага засценка роду Шчэберакаў фіксуецца на старонках наступнай рэвізіі 1850 года. Тут засценак Іжа яшчэ натуецца як асобнае паселішча, але са зместу робіцца відавочным, што ён ужо пусты. У графе, дзе звычайна пазначаеццаўзрост асобаў, зроблены запіс «пераведзеныя ў вёску Забалацце». 3 дакумента вынікае, што Рыгор Рыгоравіч Шчэберака і тры сыны (Аляксей, Мацей, Сямён) разам з жанчынамі перасяліліся ў названую вёску пад Гануту. (Стары Марцін, згодна з рэвізскай сказкай, памёр яшчэ ў 1840 г.)
У які час адбылося гэта перасяленне і адпаведна знікненне засценкаШчэберакі?Трэбаўлічыць, што намомант продажу Гануты пану Ржэвускаму і ў час рэвізіі 1834 г. засценак яшчэ адназначна існаваў. Верагодна, гэты сумны для роду Шчэберакаў факт адбыўся ў самым канцы 1830-х гг. На карысць такой версіі сведчыць, што першыя запісы ў метрычных кнігах Гануцкай царквы фіксуюць у 1839 г. носьбітаў прозвішча Шчэберакі з новай «прапіскай» у Забалацці, Ялажычах. У 1840-50 гг. настаронкахцаркоўныхдакументаўадлюстроўваецца карціна паступовага павелічэння сем’яў вышэйзгаданыхперасяленцаў, іхсацыяльнай актыўнасціўроліхросных, сведак, жаніхоў, бацькоў*.
Канкрэтызаваць лаканічныя радкі рэвізскай сказкі дазваляе «Статыстычнае апісанне маёнтка Ганупга» пана В. Ржэвускага 1847 г. Сярод пераліку ўладанняў Гануты больш не фігуруе засценак Іжа-Шчэберакі. Відавочна, што
* Частка метрычных кніг і шлюбных вобшукаў Гануцкай царквы пачатку 1850-х гг., дзе згадваюцца Шчэберакі, знаходзіцца дагэтуль у Вілейскім краязнаўчым музеі.
зямля была прададзеная, а жыхары засценка пераселеныя на новыя месцы. Верагодна, пазней зямля засценка была далучаная да бліжэйшай суседняй вёскі Пукалы, якая працягвала існаваць аж да сярэдзіны XX ст.
У пасямейным спісе 1847 г. мы знаходзім дакладныя лакацыі, дзе апынуліся перасяленцы. У вёсцы Ялажычы ў хаце пяцідзесяцігадовага Тамаша Садоўскага жыў трыццацігадовы Іван Шчэберака «палавін» (што значыць — у чужым доме без сваёй сям’і)*. Селянін Т. Садоўскі — удавец, мае пяць дачок (Ева — 17 гадоў, Хрысціна — 16 гадоў, Юстына — 12 гадоў, Езафата — 6 гадоў, Цэцылія — 4 гады). Гаспадарка ж Т. Садоўскага, паводле «Статыстычнага апісання...», мае аж 16 дзесяцінаў зямлі. Магчыма, задача I. Шчэберакі была дапамагаць апрацоўваць такі значны надзел? Дарэчы, ва ўсіх гаспадарак уладання Ганута на той момант пазначаны аднолькавы памер палеткаў: «... обіцество крестьян... пользуюіцееся одіінаковымй землй участкамй йугоднямй...» [29, арк. 6],
КНІГІ ОНЛАЙН
