Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Улічваючы гэтыя факты, можна меркаваць, што з’яўленне ў наваколлях Іжы носьбітаў прозвішча Сцебурака магло быць абумоўлена перамяшчэннем выхадцаў з аднайменнай вёскі блізу Талуці. Такім чынам, для перасяленцаў тапонім Сцеберакі пачаў адыгрываць ро лю прозвішчаў новым месцы іхжыцця. Значна складаней уявіць і даказаць верагоднасць таго, што сям’я Сцебуракаў дала назву аднайменнай вёсцы, а пазней сама перасялілася па пэўных прычынах бліжэй да мястэчка Іжы. Такі шанц праверыць гэтую версію мог даць інвентар уладання Лоск 1620 г., які ўключае апісанне
* Вядома, што ў канцы XVII ст. да аднаўлення Іжанскай парафіі прыхаджане Талуці і Іжы належалі да грэка-каталіцкай царквы Св. Юры у мястэчку Вілейка. (Уніяцкія цэрквы Вялікага Княства ЛітоўскагаХУІІ ст.: матэрыялы генеральныхвізітацый / уклад. Д. В. Лісейчыкаў. — Мінск: НГАБ, 2021. — 320 с.)
2
3
^сйі.>уПа .~ За^За Х^ГаЛі^ .. Мл
_ 5 5
7
■4=
3'LV LG. Ла£)пЛ _
'2
>Z
_ 5
• Спіс жыхароў в. Сцебяракі. 1765 г.
Іжанскага войтаўства. Аднак знаёмства з гэтым дакументам не дазволіла пацвердзіць гіпотэзу. Hi ў Іжы, ні ў Талуці, на жаль, сярод гаспадароў не згадваецца прозвішча Сцебурака, затое ў спісе трапляюцца шматлікія іншыя мясцовыя сем’і: Шорцы, Дземідовічы, Жыхары, Зянкевічы, Засценкі і інш. [2, арк. 34-37]. У гэтым старадаўнім інвентары тапонім Сцеберакі таксама адсутнічае, што не дае нам права ставіць кропку ў гэтым пытанні.
Калі ж магло адбыцца гэта гіпатэтычнае перасяленне з вёскі Сцеберакі носьбітаў аналагічнага прозвішча, сказаць дакладна немагчыма. Тут можна правесці толькі ўмоўную храналагічную мяжу — не раней за 1630-х гг. і не пазней
за 1738 год. Бо ў першым выяўленым гістарычным дакуменце з апісаннем дзесяці гаспадарак вёскі Сце-
• ГІершая згадка
беракі трапляюцца шэсць
• Палац у Гануце (фота J. Hoppen, 1920-30-я гг.)
гасподаў — носьбітаў іншых прозвішчаў: Згрунды (Якаў, Сямён, Фёдар, Васіль, Сяргей і Давыд), Цімох Крычонак, Радзівон Камар, Васіль Каўрыга, Даніла Дземідовіч. Агулам насельніцтва вёскі тады складала 44 асобы — досыць шмат, каб меркаваць пра яе ўжо дастаткова доўгае існаванне. Уявіць, што цяглыя сяляне з дзяржаўных уладанняў Маркаўскага староства маглі перасяліцца на прыватныя землі князёў Агінскіх на асадным праве, дастаткова складана. Аднак немагчыма абстрагавацца ад факта абсалютна ідэнтычнага напісання прозвішча «Сцеберакі» і назвы гэтай вёскі*. Зараз дату 1738 г. можна лічыць часам першага пісьмовага выкарыстання гэтай назвы вёскі на абшарах Маркаўскага староства**. Безумоўна, далейшыя пошукі зробяць першую згадку тапоніма яшчэ болып старажытнай [31, арк. 63].
* У крыніцах XVIII ст. выкарыстоўваецца час ад часу варыянт назвы вёскі Шчэберакі. (Шчэбяракі / Szczebiaraki —1765 г. (Пасямейныя спісы прыхаджан Даўгінаўскага дэканатаАшмянскага пав.); Шчэберакі / Szczebieraki — 1784 г. (Dekanat swirski, Parafia Kurzeniec)).
** Паходжанне назвы вёскі Сцебяракі найболып імаверна звязанае з існаваннем паганскіх культавых камянёў побач з ёй. Ад іх назвы мог утварыцца мікратапонім і найменне найбліжэйшага паселішча. Семантыка назвы і яе балцкія карані абгрунтаваныя ў пачатку нарыса.
Шчэберакі:
баяры, асадныя ці зямяне?
Удакладненне сацыяльнага стану продкаў падаецца не такой простай справай, якой выгдядае на першы погляд. Кім былі жыхары засценка Шчэберакі? Этнографы сцвярджаюць, што сам менталітэт засцянкоўцаў быў своеасаблівым, адлюстроўваўадметны стан увопратцы, звычаях, уяўленнях адрознасці ад вяскоўцаў.
У пачатку 1780-х гг. было створана дастаткова шмат інвентароў і планаў з апісаннямі ўладання Ганута. Адзін з планаў зафіксаваў стан справаў, які існаваў пры старым гаспадару — трокскім ваяводзе Тадэвушу Францішку Агінскім, бо быўскладзены 12снежня 1783 годаадразупасмерці князя для перадачы на пажыццёвае ўладанне ўдаве (яго другой жонцы Ядвізе Тэрэзе Агінскай з роду Залускіх). Другі дакумент, інвентар, напісаны ўжо 12 красавіка 1784 г., быў звязаны з афармленнем пераходу правоў ад Ядвігі Агінскай. Смерць гаспадара маёнтка стала падставай для вырашэння пытанняў са спадчынай паміж удавой князя і яго сынамі ад першага шлюбу. Відаць, гэта стала прычынай для складання выключна падрабязнага інвентару ў красавіку 1784 г., пра які і пойдзе размова далей. Асаблівасцю дадзенага дакумента была надзвычайная дэталізацыя падатковых звестак і выверанасць інфармацыі ў параўнанні з аналагічнымі інвентарамі, складзеныміўверасні 1780 г., снежні 1783 г.
Сцебуракі паводле інвентару 1780 г.
Інвентар уладання Ганута 1780 г. быў складзены пры жыцці князя Тадэвуша Агінскага і дае ўяўленне пра заведзеныя там парадкі. Паводле яго, існавала тры катэгорыі жыхароў згодна з павіннасцямі: «асаднікі кунічныя», «асаднікі баяры» і «асаднікі цяглыя». У прэамбуле дакумента падкрэслена, што
• Тадэвуш Францішак Агінскі (1712-1783)
ўсё як раней было, так і застанецца, толькі лічба кунічных асаднікаў па «эканамічных прычынах» змяншаецца.
Больш за ўсё грошай за сваю зямлю (без фіксаванага памеру надзелу) сплочвалі асаднікі кунічныя—50 злотых польскіх. Да гэтага дапасоўвалася традыцыйная даніна з грыбамі, яйкамі, курамі, мёдам і ўдзел у гвалтах, талоках і г.д. Штогод яны яшчэ мусілі плаціць па два злотыя падымнага падатку скарбу Рэчы Паспалітай.
Кунічныя баяры за сваю зямлю мелі падатак, разлічаны па іншых крытэрах і па факце значна меншы, чым у кунічных асаднікаў (за морг — адзін злоты (за валоку — 30 злотых)). Але частка даніны і адпрацовак была аналагічнай. Падымны падатак вылічваўся з разліку 16 злотых з валокі.
Для асаднікаў цяглыхасш^ платай былашасцідзённая паншчына для мужчынаў і кабетаў і шэраг іншых другарадных падаткаў ды пабораў. А іх грашовыя выплаты былі мінімальнымі, бо ўключалі толькі падымны падатак.
На жаль, інвентар 1780 г. не вылучае асобнай графы ў класіфікацыі падданых з пазнакай іх статусу: асаднік, баярын, цяглы. Але ўказаныя вышэй памеры падатку дапамагаюць ідэнтыфікаваць стан жыхароў маёнтка Ганута. Сымон ды Давыд Шчэберакі сплачваюць са сваіх паўвлочкаў па 50 злотых чыншу (!) і па 4 злотых падымнага. А іх шматлікія суседзі за свае надзелы ў разы меней ці абмяжоўваюцца
толькі падымным. Адпаведна, можна рабіць выснову пра прававы стан продкаў пры старым князі Т. Агінскім — як асаднікі (асадныя кунічныя* згодна з тэрміналогіяй гістарычнай крыніцы). Відавочна, на практыцы існавала яшчэ пэўная праўка на якасць зямлі ці працавалі пэўныя дамовы, што не траплялі ў інвентар. Паводле «ліній інвентару» кожны з гаспадароў засценка Шчэберакі плаціў па 54 злотых, а ў суме за засценак двор у Гануце меў 108 злотых. Відавочна, што такі падатак кажа пра іх павіннасць «асадных кунічных» [25].
Сцебуракі паводле інвентару 1783 г.
Інвентар Гануты 1783 г. (у спісах для двух спадчыннікаў — Андрэя (копія 9 сакавіка 1784 г.) і Тадэвуша Агінскіх (копія 12 сакавіка 1784 г.)) падзяляе сялян на наступныя катэгорыі: цяглыя, баяры і слугі. Але ў пайменным пераліку жыхароў вёсак, на жаль, няма канкрэтнай інфармацыі, якая сям’я належыць да якой катэгорыі. Ёсць толькі графы: чыншавыя ці цяглыя. Дэфініцыя «зямянін» тут не сустракаецца наогул, а традыцыйныя для зямянаў службы не пераносяцца ні на адну з прысутных у дакуменце катэгорый. Цяглыя сяляне служаць шэсць кабечых і шэсць мужчынскіх дзён. Баяры, паводле гэтага інвентару таксама абавязаны служыць паншчыну («пешшу, ці з конем ці валом тры дні самі мужчыны паслужыць маюць абавязак...») [24].
Ці былі зямяне ў іншых суседніх маёнтках Агінскіх да смерці князя Тадэвуша? Бадай што не. Прынамсі, у бліжэйшых уладаннях — Залессі і Маладэчне — існуе аналагічная гануцкай сістэма з цяглымі сялянамі і баярамі. Напрыклад, у інвентарах Залесся 1760-70-хгг. сустракаецца падзел толькі на цяглых сялян ды баяраў.
* Кунічнікі — назва людзей, якія бралі ў арэнду ворную зямлю за пэўную плату («куніцу»). У якасці кунічнікаў у ВКЛ XV-XVII стст. былі сяляне, мяшчане, баяры, татары і інш.
Адметна, штоўрозныхкопіяхінвентару 1783 г. слова «асаднік» (копія інвентару ад 12.03.1784) замяняецца на «арандатар» (копія інвентару ад 08.03.1784). Пры гэтым ва ўводным апісанні агульных падаткаў такой катэгорыі не фігуруе. Але ў табліцахз фіксацыяй падаткаў жыхароў вёсак асаднікіхоць і рэдка, але сустракаюцца. Прыкладам тут можа выступаць вёска Міцкевічы, дзе зафіксаваныя адразу цяглыя, баяры і асаднікі.
Адпаведна, запісаная тут апошнім у спіску паселішчаў вёска Іжанка Шчэберакі трапіла ў катэгорыю чыншавых. Пры гэтым, падаткі з гаспадарак не змяніліся. Дзве гасподы — Сымона і Давыда — плацілі аднолькава: па 50 злотыхчыншу (сума без падымнага падатку), па 10 яек, па 30 коп* грыбоў, палове салянкі** хмелю, тры курыцы. Вынікае, што для засценка захавалася непрадугледжанае агульным правілам падаткаабкладанне без паншчыны. Такім чынам, Шчэберакі тут дэ-факта выступаюць як асадныя-арандатары.
Сцебуракі паводле інвентару 1784 г.
3 усіх выяўленых у архіўным фондзе Князёў Агінскіх дакументаў асабліва вылучаецца інвентар Гануты 1784 г., бо паводле гэтага дакумента жыхары засценка Шчэберакі мелі статус зямянаў. Чым яны валодалі і якія падаткі сплачвалі? На гэтыя пытанні маецца дастаткова вычарпальны адказ. Наогул часцей за ўсё надзелы зямянаў у Гануцкім уладанні былі заўважна большымі, чым баярскія, і знаходзіліся ў палове выпадкаў не ў вёсцы, а ў асобным засценку. Адпаведна і сярэдні чынш з гаспадаркі зямяніна быў блізу 50-80 злотых, у адрозненне ад сумы ад 5 да 20 злотых у баярына. Прычым значная частка баяраў нават не плаціла грошы, a
* Kana — лікавая адзінка ў ВКЛ, роўная 60 штукам.
** Салянка — мера аб’ёму сыпкіх рэчаваў у ВКЛ (памер — каля 67 літраў).
абмяжоўвалася невялікай натуральнай штогадовай данінай (в. Вайдзені і в. Хаўсты)*. Баяры, як і цяглыя сяляне, мусілі служыць паншчыну. Розніца палягала толькі ў колькасці. Цяглыя ад дня святога Юр’я да святога Марціна адпрацоўвалі тры мужчынскія і два жаночыя дні, а ўзімку — на дзень меней. Баярская паншчына была крыху меншай: «зімой і летам... мужчына або кабета мусяць служыць па дні тры, а ў час жніва чацвёрты дзень служыць мусяць і павінны». Пры гэтым на старонках інвентару насупраць кожнай цяглай гаспадаркі занатавана колькасць паншчыны, а ў баяраў паўсюдна стаяць пропускі. Толькі ці можа гэта сведчыць пра пагалоўнае вызваленне баяраў ад павіннасці?
КНІГІ ОНЛАЙН
