КНІГІ ОНЛАЙН

Сцебуракаў лёс

Гісторыя роду

Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака

Выдавец: Кнігазбор

Памер: 300с.

Мінск 2022

85.65 МБ

*ЕУІА.Ф. 1177.Воп. І.Спр.3193. — ІнвентармаёнткаВойстам, 1619.
з канца 1670-х да пачатку 1760-х гг.* Бо ў інвентары 1674 г. іх прозвішча яшчэ не фіксуецца, а ў 1760-я гг. яны ўжо стала жывуць наўскрайку Іжанскай пушчы. Другая выснова, якуто можна ўскосна зрабіць паводле дэклараваныхумоваў запрашэння на перасяленне ў Іжанскае ўрочышча 1674 г., — гэта баярскі сацыяльны статус Сцебуракаў (бо прадугледжвалася замацаванне тут менавіта баяраў з умовай іх кур’ерскай службы і ўдзелу ў паляваннях).
Адзначым, што засценак Шчэберакі, аддалены ад кампактнай часткі маёнтка Ганута болып як на 30 км, паўстае на абшары вялікага Маркаўскага староства. Яму складалі кампанію аналагічныя зямянскія засценкі, падпарадкаваныя гэтаму скарбовамуўладанню, то-бок дзяржаве. Каліў 1730-хгг. тут былі пераважна вёскі, то ў другой палове XVIII ст. на яго тэрыторыі выраслі зямянскія засценкі Зімодры, Красніца, Сцюдзёнкі.Ходні, Сутокі-Мянтыня, Курнікі, Зевін, Ямы, Задні Бор, Дубава і інш., дзе было няшмат зямлі (на гаспадарку па ¥2 валокі), а асноўным падаткам быў чынш: «зямянам па засценках мешкаючым вызначана плата стасоўназякасцю зямлі»[\.~1, арк. 21 адв]. I, верагодна, гэтанепроста чыншавыя сяляне, якія сталі звацца зямянамі пасля рэформы дзяржаўных уладанняў Рэчы Паспалітай 1760-х гг. [52]. Доказ таму мы знаходзім у інвентары Маркаўскага староства 1760-х гг.: тутэйшыя зямяне мусілі «злістамі і іншымі пасылкамі падводамі, ці конна, куды двор загадае сваім коштам ездзіць...» [20, арк. 19]. Але літаральна праз некалькі дзесяцігоддзяў гэтыя зямяне губляюць свой старажытны абавязак, які, бясспрэчна, іхрадніць з путнымі баярамі. Інвентары 1780-хгг. ужо не прыгадваюць пра «лістоўную службу», а прадпісваюцьімплаціцьпаЗОгрошаўпадаткуз «паўвлочка» іінш. [22].
* На жаль, існуе лакунаў інвертарах Гануты першай паловы XVIII ст. У іх адсутнасці першы дакумент, які інфармуе аб жыцці Сцебуракаў ваўступе Іжанскай пушчы, датуецца 1765 г.
Тут назіраецца з’ява, якую Д. Пахілевіч дакладна акрэсліў наступным чынам: «Нх военные услугй уже в значйтельной степенй сделалйсь анахронйзмом, a йх курьерская служба — слйшком дорогой. В то же время йх довольно значйтельные еіцё наделы представлялй немалую ценность. С нйх можно было бы получйть й данй, й работудля фольварка» [68, с. 95].
Засценак Шчэберакі і наваколлі
Іжанская парафія
Засценак Шчэберакі ляжаў у Іжанскай грэка-каталіцкай парафіі. Дзякуючы рэгулярным візітацыям храма з сярэдзіны XVIII ст. да 1839 г. у нашым карыстанні ёсць шмат справаздачаў, якія зафіксавалі працэс з’яўлення новых паселішчаў у наваколлі (і ўласна самога засценка Шчэберакі). Старажытная Іжанская царкваў XVIII ст. прыйшла ў поўны заняпад, і яе адраджэнне звязана з ахвяраваннем Яна Дамініка Лапацінскага, будучага жмудскага біскупа*. У 1754 г. ён фундаваў аднаўленне храма ў гонар Барыса і Глеба «ў вёсцы Кішчыцы Іжанскага войтаўства» на старых могілках, бо ранейшы храм быў цалкам зруйнаваны і абрынуўся [42, арк. 5 адв.]. У наступныя дзесяцігоддзі царква будзе знаходзіццаў каляцыі (пад апекай) жмудскай каталіцкай капітулы.
Памер Іжанскай парафіі пакрысе рос разам з павелічэннем насельніцтва і частковым пераразмеркаваннем вёсак з суседніх прыходаў.
Паводле першай візітацыі адноўленай царквы, у 1763 г. у парафіі лічыліся «Кішчыцы, Слабада, Засценкі, Вуткі. Парафіі дамоў — 62. Вёска Старынкі адабраная да Крывічоў,
* Я. Д. Лапацінскі (1708-1778), калятар (апякун) Іжанскай царквы, трымаў на той час Лоскі маёнтак. Неардынарная асоба, ён пакінуў некалькі арыгінальных твораў і перакладаў, трымаў мастацкую галерэю, удзельнічаў не толькі ў рэлігійным, але і ў палітычным жыцці.
• Царква ўІжы, 1917г. (здымак Б. Мігачова)
Талуць адабраная да Куранца» [42, арк. 6]. Такі нязначны памер парафіі і ўсяго дзве валокі зямлі пры царкве рабіла жыццё пароха* дастаткова сціплым. «Шчуплы» стан быў зафіксаваны ў тагачасным дакуменце: «Іжанская цсірква вельмі небагатая... падданых няма, шпіталіка няма таксама. Сам плябан ад алтара да плуга мусіць паспяваць» [42, арк. 2].
У 1765 г. апісанне прыхода змяняецца нязначна: да Іжы, Засценка, Слабады і Вутак дапасоўваецца вёска Пукалы. Праўда, увізітацыях1766,1767,1773 гг. яназноўзнікае. Затое ў 1784 г. падрабязная візітацыя прыгадвае пра вёску Юцкі з 6 хатамі, дзе жыве 39 чалавек [42, арк. 13 адв.]. У 1791 г. у апісанні парафіі з нябыту зноў паўстае вёска Пукелы з 7 дамамі. У дадатку да гэтага дакумента прыкладзеная табліца са статыстычнымі дадзенымі пра жыхароў парафіі. Менавіта яна ставіць кропку ў блытаніне з назвамі. Пад нумарам 5 у
* Парох— уніяцкі святар.
• Ян Дамінік Лапацінскі (1708-1778)
табліцы занатаваная «Вёска Пукалы з засценкам Юдзкі». Прычым агульная колькасць гаспадарак — 7, але колькасць жыхароў павялічваецца да 58, з якіх 28 — дзеці да 15 год. Адпаведна, мы назіраем дэмаграфічны выбух, які прыводзіць да канчатковага адасаблення двух паселішчаў. Далей і назва Юдзкі зусім знікае, a яе месца займае засценак Шчэберакі. Гэта дазваляе меркаваць, што адбылося цалкам лагічнае замацаванне новай назвы, якая паходзіла ад прозвішча адзіных жыхароў засценка. Як адзначалася вышэй, у інвентарах маёнтка Ганута гэта фіксацыя адбылася
яшчэ ў 1780-я гг. У 1807 г. колькасць паселішчаў Іжанскай парафіідасягае амаль двухдзясяткаў, з якіхбольшасць — невялікія засценкі. Засценак Пукалы працягваў быць ваўласнасці войстамскагапробашча Грынеўскага. Тут жыло ўчатырох хатах 27 чалавек. Засценак Шчэберакі на той час перайшоў да Лапацінскай, у дзявоцтве Агінскай. У ім было два дамы і ўсяго 12 жыхароў. У 1819 г. у візітацыі мы маем амаль тыя ж дадзеныя, толькінагэтыразуШчэбераках, што належаць да Гануты князя Агінскага, жыве 17, аўПукелах—29 чалавек [42, арк. 50]. Адметна, што ў гэтай візітацыі ўпершыню вызначана адлегласць ад плябаніі Іжанскай царквы да паселішчаў. I Пукелы, і Шчэберакі знаходзяцца, паводле дакумента, у адной вярсце ад яе ў Завілейскім павеце Віленскай губерні.
• Апісанне Іжанскай уніяцкай парафіі 1819 г. [42, арк. 50]
Wsie і zascianki
Domy
Zgodnych
Niezgodnych
Ogofem


M^zkiej
2^skiej
M^zkiej
2$skiej

Iza wies
31
146
127
39
25
337
Sloboda
32
135
129
46
36
346
Taluc
21
63
39
19
15
136
Starzynki
20
67
60
15
18
160
Korolewcy
35
145
145
35
36
361
lamy
1
4
3
1
2
10
Ziewino
1
3
4
2
1
10
Dubowo
3
14
13
5
6
38
Kurniki
3
9
6
5
4
24
Ludzimy
1
13
11
5
5
34
Zawiortki
2
6
7
3
4
20
Zadnibor
2
9
8
1
3
21
Greliki
2
9
6
5
3
23
Pukafy
4
11
11
3
4
29
Szczebieraki
2
7
6
1
3
17
Zascianek Izanski
11
36
36
15
10
97
Michaliszki
1
4
3
2
2
11
Kunacicha
1
3
4
2
1
10
Kulicha
1
6
4
3
2
19

174
690
622
207
180
1699
Разам з тым маёнтак Ганута і наваколлі мястэчка Іжа здаўна ўваходзілі ў каталіцкую Войстамскую парафію Свірскага дэканата [50, с. 57-58; 51]. У яе апісанні 1784 г. занатавана вельмі цікавае назіранне за Іжай і прылеглай мясцовасцю: «Іжа з вялікай ваколіцай circum circa* каля трох міль, якая знаходзіцца паміж палямі і зараснікамі, шмат у сабе мае вёсак рускага абраду, што да розных гаспадароў належыць»
* Circum circa (лац.) — колам, вакол.
• План мясцовасці ў плыні р. Нарачанка (з кнігі «Нарачанка і яе берагі». Мінск, 2013)
[50, с. 95]. Праз гэтую іжанскую «агламерацыю» ідзе дарогаз в. Папоўцы (належалаўтой час Віленскай капітуле) да Мядзеля. Адметна, што і сёння гэты шлях захаваўся і наўпрост злучае мястэчка Іжа і Каралеўцы з мясцовасцю Войстама і далей з цэнтрам маёнтка — Ганутай.
«Адабраная Талуць» і вёска Сцебяракі
ВёскаТалуць — адна з найбольш старыху наваколлі. Паводле краязнаўца А. Рогача, у канцы XVI ст. ад Маркаўскага староства было аддзеленаіжскае войтаўства, кудыўвайшоў фальварак Іжа са Старынкамі і Талуццю. Гэта войтаўства было далучанае да маёнтка Лоск ва ўладаннях вядомага роду Кішкаў, пры якіх Лоск быў цэнтрам арыянскага руху на Беларусі. У 1639 г. маёнтак Лоск разам з Іжанскім войтаўствам перайшоў да віленскага біскупа Абрахама Войны, а Іжанская царква сталаўніяцкай на земляхВіленскай капітулы. Далей
• Вёска Сцебяракі, карта 1910 г.
войтаўства пераходзілаў рукі віленскага каноніка Юрыя Копаця, затым — да Я. Д. Лапацінскага. Пасля паўстання 1794 г. Іжскае войтаўства было канфіскавана ў капітулы з-за іх падтрымкі Т. Касцюшкі і трапіла ў імперскую казну. He абышлі
бокам падзеі паўстання і царкву ў Іжы. У метрычнай кнізе, што зараз захоўваецца РДГА ў Пецярбурзе, ёсць цікавая нататка пра прычыну адсутнасці рэгістрацыі шлюбаў, хросту і адпяванняў: «...метрыкі зноіідзеныя па загаду ягамосці генерала Германа*ў 1794 г. былі забраныя і падзёртыя» [73, арк. 323]**. Аналагічную згадку ўтрымлівае візітацыя царквы, якая адбылася ў кастрычніку 1794 г. Адсутнасць шэрагу прадметаў для адпраўлення набажэнства тлумачыцца дзеяннямі «салдатаў каманды Ягамосці Германа часу рабунку царквы Іжанскай у гэтым годзеў чэрвені» [42, арк. 18 адв.].
Відаць, першапачаткова прыход Іжанскай царквы строга адпавядаў межам Іжанскага войтаўства [54, с. 330]. Выкарыстаны ў візітацыі храма 1763 г. прыметніка «адабраны»
* Герман 1.1. (1740-1801) — расійскі генерал, які ў 1792-94 гг. кіраваў войскамі ў Віленскім краі. У 1793 годзе вызначыўся падчас бою ў Кабыльніках, а ў час паўстання Т. Касцюшкі браў удзел у штурме Вільні — непасрэдна кіраваў атакай на Вострую браму.
** Самыя раннія метрыкі з Іжы другой паловы XVIII ст. захоўваюцца сёння ў Вільні ў бібліятэцы Акадэміі навук Літвы імя Урублеўскіх і ў РДГА ў Санкт-Пецярбургу (гл. спіс крыніцаў). У Літоўскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Вільні захоўваюцца метрычныя кнігі Іжанскай грэка-каталіцкай царквы за: 1805 г. (ф. 634, воп. 2, спр. 720), 1818 г. (ф. 634, воп. 2, спр. 721), 1812-1826 гг. (ф. 634, воп. 4, спр. 1). За перыяд 1866-1900 гг. — у НГАБ у Гародні, аза 1900-1920-я гг. — у НГАБ у Мінску.
HWCTIZSK1E jStOLO IZA g
• Згадка Іжанскага войтаўства ў інвентары Лоска 1620 г.
ў дачыненні да Талуці сведчыць пра тое, што некалі гэтая вёска была ў прыходзе Іжанскай царквы і новы стан рэчаў успрымаўся як несправядлівы*.
У метрыках 1760-70-хгг. дастаткова часта фіксуюцца цесныя побытавыя стасункі жыхароў Іжанскай парафіі з вяскоўцамі з «Талуці капітульнай» і вёскі Сцеберакі (прыпісанай да далёкай Нароцкай царквы), што знаходзіцца побач праз раку Чорную. Яны праяўляюцца ў шлюбах, ва ўдзеле ў вяселляху якасці сведак ціўабрадзе бежмавання немаўляці як хросных бацькоў. Верагодна, такія кантакты абумоўленыя геаграфічнай блізкасцю і зручнасцю перамяшчэння па рачулцы Вузлянка і далей па Нарачанцы з Іжай. У канцы XVIII ст. Іжанская царква верне сабе Талуць і дадасць Іжу каралеўскую (сёння — Каралеўцы), матывуючы гэта найперш зручнасцю для веруючых.