Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Такім чынам, зямяне — гэта адзіная катэгорыя жыхароў гануцкага маёнтка, якая не была звязаная па руках і нагах паншчынай. Але іншых падаткаў ды пабораў ім таксама хапала. Яны мусілі плаціць чынш, увосень да св. Марціна прыносіць пану дзякла (хмель, грыбы, курыцу, яйкі), даваць падымнагаўскарб Рэчы Паспалітай («durima rotami»—удва плацяжы), выпраўляцца на шарваркі і талокі... У фрагменце тэксту інвентару з дэталізацыяй гэтых падаткаў ёсць цікавая фармулёўка, якая, відаць, тлумачыць, хто стаў зямянінам: «№ 4 Так цяглыя як і баяры і асаднікі alias зямяне чынш у лініях інвентару гэтага запісаных...». Alias — лацінізм, які перакладаецца як «іншымі словамі», «іначай кажучы» ці «інакш». Можна зрабіць выснову, што зямянскі стан атрымалі ўчарашнія асаднікі — арандатары. Але змянілася не толькі назва. Новымі сталі і абавязкі. Калі раней валоданне зямлёй аплачвалася манетай ды дадатковымі спагнаннямі,
* Дарэчы, розніца ў памеры чыншу з’яўляецца бадай адзіным маркерам, які дазваляе дыферэнцыяваць зямянаў і баяраў у іншых інвентарах Гануты той эпохі. Напрыклад, у Родкавічах Пётра Садоўскі плаціў80 злотых, аЯн Чыковіч —15. (Інв. 1783 г.). Як сведчыць наступны інвентар 1784 г., П. Садоўскі — зямянін, а Я. Чыковіч — баярын.
то згодна з дакументам 1784 г. гэтая катэгорыя пачала выконваць вельмі адметную ролю ваўладанні Ганута. Пры гэтым колькасць зямянскіх гаспадарак на ўсё ўладанне Ганута была вельмі абмежаванай — усяго дванаццаць, а з іх дзве ў засценку Шчэберакі. Зямяне таксама жылі ў засценках Рудня і Акушкаўшчызна, а астатнія былі размеркаваныя па вёсках Навасёлкі, Ардзяя, Родкавічы, Хаўсты, Байдзені, Ялажычы.
Інвентар 1784 г. прад’яўляў да зямянаў наступныя адмысловыя патрабаванні, што дазваляе нам казаць пра іх спецыфічны статус і не дае іх атаясамліваць з простымі асаднымі сялянамі:
«Зямяне воласці гануцкай апроч платы, у лініях інвентару запісаных, службу конную паводле даўніх уставаў і павіннасці несці мусяць. 1. Ездзіць з лістамі па чарзе ці конна ці фурманкай паводле патрэбы скарбовай. 2. Выступаць з усёй зброяй на дыферэнцыяцыю земляў, для абароны сваіхмежаў. 3. Ездзіць на экзекуцыю чыншаў, арэнды і
Паштовы 5-га палка пярэдняй стражы ў мундзіры ўзору 1776 г. (малюнак з кнігі «Войска ВКЛ ад Сасаў да Касцюшкі (17651794)». Мінск, 1994)
розных данін ваўладаннях размешчаных» [26].
Як мусілі выглядаць гануцкія зямяне і з якой зброяй выконваць свае абавязкі? На жаль, у згаданым інвентары няма гэтага апісання (дарэчы, як і ў абсалютнай большасці такіх дакументаў). Але ў нашым распараджэнні ёсць надзвычай падрабязная інструкцыя для зямянаў іншага ўладання
ЯдвігіТэрэзы Агінскай*, датаваная сакавіком 1784 г.** (То-бок паміж складаннем Гануцкага інвентару і з’яўленнем дадзенай інструкцыі прайшло каля месяца.) He настойваючы на тым, што на Гануту распаўсюджваліся тыя ж патрабаванні, можна дапусціць іх блізкасць.
Да знешняга выгляду гасподы прад’яўляліся даволі жорсткія нормы: «Для таго, каб не быў марны тытул зямянскі і каб чымсьці ад баяр адрознівацца... як тое само імя зямянскае за сябе кажа, найперш усе павінны мець свае сядзібы ў найлепшым стане і па-гаспадарску забудаваныя, з белай хатай*** іўсялякімі іншымі гаспадарчымі будынкамі, іх найлепей і найкшталцоней ці саломай пад рыдлёўку****, ці дранкай прыгожа пакрыць і плотамякасным абкружыць». То-бок зямяне пры ўпарадкаванні ўласных гаспадарак былі абавязаны браць за ўзор шляхецкія двары. Таму не дзіўна, што археолагі, якія даследавалі культурны пласт зямянскіх засценкаў, знаходзілі там зусім не характэрныя для сялянскага побыту шкло і кафлю.
* Ядвіга Тэрэза са славутага роду Залускіх была ўдавой рэтаўскага старасты К. Тышкевіча. У шлюбе зТ. Агінскім з 1763 г. 31783 г. —удава, вяла актыўную дабрачынную дзейнасць і ўпарадкаванне маёнткаў.
** Інвентар Рэтаўскага двара ў Жмудскім княстве, складзены ў сакавіку 1784 г. па аналагічнай прычыне, што і вышэйпрацытаваны інвентар Гануты: пры пераходзе ўладання ад памерлага князя Агінскага да ўдавы. Інвентар РэтавадрукаваўсяўАВКХХУі неаднойчы аналізаваўся гісторыкамі, у прыватнасці Д. Л. Пахілевічам [68, с. 96-97]. Безумоўна, Рэтаўскі двор быў дастаткова далёка, але гэта не выключае нават наўпроставай сувязі. У павіннасцях для баяраў рэтаўскага ўладання сярод мясцінаў, куды яны мусяць вазіць тавары на ўласных падводах, прыгадваецца Ганута: «Баяры абавязаны даваць падводы, колькі і куды спатрэбіцца двару, напрыклад у Лібаву, Клайпеду, Тыльзіт, Рыгу ці то ў Вільню, Гануту».
*** «Белая хата» — тая, што мае комін, у адрозненне ад сялянскіх, што звычайна тапіліся па-чорнаму.
****«Саломай падрыдлёўку»—методыкаўкладкідаху,якаягарантавала ахайнасць і геаметрычнасць лініям абрысу будынка.
He менш дэталёва рэгламентаваўся знешні выгляд зямяніна: «...усе мусяць мець парадак конны, то-бок добрага каня ад дваццаці талераў, добрае каляровае вайсковае скураное сядло з ольстрамі*, пару пісталетаў, шаблю, дзіду з харугаўкай**, ладунку***, катанку****, шаравары***** і шапку з кіткай******* [53, с. 539].
Апісанае ўзбраенне можна назваць тыповым для таго часу. Яно вельмі нагадвае ўзбраенне пярэдняй стражы ВКЛ, зацверджанае арданансам Вайсковага дэпартамента [56, с. 133]. Магчыма, такія мадэрныя патрабаванні да зброі і выгляду зямянаў тлумачацца непасрэдным удзелам Т. Ф. Агінскага ў працы Вайсковага дэпартамента Пастаяннай рады з 1777 г.
Досыць важнае пытанне палягае ўтым, як разумець з’яўленне зямянаўу Гануце ў 1784 г. Ці ёсць гэта працягам існавання баярскай «лістоўнай павіннасці» з інвентару 1674 года? Але чаму тады папярэднія інвентары часу Тадэвуша Агінскага не фіксуюць гэтых заняткаў баяраў? Або гэта вынік папулярных у позняй Рэчы Паспалітай эксперыментаў па дасканалым упарадкаванні прыватных маёнткаў у духу вышэйапісанага Рэтаўскага староства ці «Паўлаўскай рэспублікі» П. Бжа-
* Ольстра — кабура. Дзве ольстры размяшчаліся па баках у пярэдняй лукі сядла. Ольстры ў паходзе прыкрываліся чахлом з тканіны.
** Харугаўка—шаўковы сцяжок, які мацаваўся да кавалерыйскага кап’я або пікі. Мела два локці даўжынёй і разрэзаная пасярэдзіне наўскос, утвараючы «ластаўчын хвост».
*** Ладунка — скураная торба для набояў.
**** Катанка — куртка з кароткімі крысамі, распаўсюджаная сярод вайскоўцаў Рэчы Паспалітай XVIII ст.
***** Шаравары — кавалерыйскія штаны з разрэзамі і стрэмечкамі ўнізе калашын.
****** Кітка — султан для ўпрыгожвання вайсковых галаўных убораў. Рабілася звычайна з пер'я ці конскага воласа.
• Фрагмент мяжы Менскай і Віленскай губ. па рацэ Нарач (мапа 1821 г.)
стоўскага*? А раптам не трэба хадзіць па адлеглыя ад Гануты прыклады? Магчыма, узорам для рэарганізацыі гаспадаркі сталі суседскія смаргонскія ўладанні Радзівілаў, дзе зямяне фіксуюцца ў інвентарах на працягу XVII-XVIII стст. Так, паводле інструкцый 1672 і 1689 гг. тамтэйшыя зямяне мусіліўдзельнічацьупаспалітым рушэнні або плаціць падатак каняўшчыну па 50 злотых. Дадаткова іх абавязкам была дастаўка лістоў на адлегласць да 30 міль [57, с. 74], А інвентар 1755 г. фіксаваў новыя
змены ў іх стане: «Раз в неделю должны являпгься no одному в господскую резйденцйю верхом, в полном вооруженйй й в форменной одежде... Этй земянедолжны пметьхорошйхлошадей, надлежаіцееобмундйрованііе й полное снаряженйе, й no прйказанйю господского двора должнылнбо прйсутствовать наярмарках в г. Сморгонн в колйчестве более 10 человек для поддержанйя порядка,лйбо отражать нападаюіцйх на гранйцы владенйя». Апошні інвентар 1788 г. пералічвае шэраг дадатковых падаткаў, згадвае пра наяўнасць зямянскіх харунжых, чыёй функцыяй было размеркаванне службы між зямянамі і нагляд за яе выкананнем. Падкрэслівалася і
* Паўлаўская рэспубліка—уладанне П. К. Бжастоўскага на Віленшчыне, дзе было арганізаванае самакіраванне і праведзеныя рэформы ўдухуАсветніцтваў 1760-80 гг. (Падрабязней:ПазднякоўВ. Паўлаўская рэспубліка II Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. — Мінск: БелЭн, 2005. —Т. 2. — С. 410-411.)
неабходнасць сачыць за іх знешнім выглядам і рыштункам: «Все земяне, особенно йз застенков, согласно прйвйлегші, пожалованной йм светлейшймй владетельнымй князьямй, обязаны, под угрозойутраты земянства, йметь й содержатьхорошйхлошадей, надлежаіцую одежду й полное военное снаряженйе» [57, с. 233].
Трэці падзел Рэчы Паспалітай і захоп Расійскай імперыяй Віленшчыны быў канчаткова завершаны ў канцы 1795 г. Засценак Шчэберакі, што ляжаў на заходнім баку ракі Нарачанкі, згубіў свой памежны стан, бо паміж 1793 і 1795 гадамі мяжа Рэчы Паспалітай прайшла ўсяго ў некалькіх кіламетрах ад паселішча (!). У адрозненне ад Маркаўскага староства, якое трапіла ў расейскую казну і неўзабаве было падоранае рускаму генерал-маёру П. Б. Слізаву, Гануцкі маёнтак застаўся ў руках старых гаспадароў. Але новыя ўмовы жыцця ў імперыі хутка адбіліся на статусе тутэйшых жыхароў, а іх баярскі ды зямянскі стан канчаткова пераўтварыўся ў анахранізм, ад якога з часам нічога не засталося, апроч успамінаў.
У 1795 г. Шчэберакі трапляюць на старонкі першай рэвізіі, што праводзіла ўлада Расійскай імперыі на захопленых землях Віленшчыны. Паселішча пад назвай «вёска Іжа» ў Войстамскай парафіі фальварка Забалацце складаецца з дзвюхгаспадарак — СымонаіДавыда Шчэберакаў. У Сымона Пракопавіча Шчэберакі ў хаце жыве адразу адзінаццаць чалавек з трох пакаленняў. Жонка Сымона Кацярына, сын Марцін, дачка Аляксандра. I малодшы брат Сымона Гжэгаш з жонкай Настассяй. У сям’і Гжэгаша на той момант было тры дачкі (Крысціна, Тэадора, Ганна) і два сыны Васіль ды Гжэгаш. Якраз старэйшы сын Васіль (Базыль) з’яўляецца непасрэдным продкам галіныродуаўтараўгэтай кнігі. У другой хаце было меней насельнікаў: Давыд, сын Элляша, з жонкай Ганнай, ды іх сыны — старэйшы Раман і малодшы Ежы. На жаль, ужо ў 1797 г. паміраюць бацька Давыд і сын Раман.
Жыццё ў Расійскай імперыі
Стан засценка Шчэберакі паводле інвентароу 1802-04 гг.
У самым пачатку XIX ст. засценак Шчэберакі складаўся з дзвюх гаспадарак, у якіх жылі пяць мужчынаў і шэсць жанчын. Каб апрацоўваць 26 моргаў (18,46 га) зямлі, мелася тры кані і чатыры валы. У хляве было чатыры каровы і пяць падцёлкаў, статак з сямі авечак і чатыры парсюкі. Абапал стаяла пяць вуллёў.
КНІГІ ОНЛАЙН
