Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Улоў з гонарам неслі дадому. Рыба была добрым дадаткам да стала. Для некаторых бедных сем’яў яна складала значную частку рацыёну. Здабыць яе было не проста пачэсна, але і неабходна. Памятаю, як вечна галодныя Кучынюковы хлопцы, калі бацька з балтухай хадзіў па канале, суправаджалі яго па беразе з мехам. Старэйшыя дапамагалі, а самы малыхадзіўпаберазеіныў. Яго дражнілі: «Саня—гэтанаша рыба!» Ён нерваваўся, злаваўся, урэшце пачынаўусхліпваць і паўтараў з выклікам, шморгаючы носам: «Гэта наса ійба! Мы паймайі, мы забіём!»
Малыя пачыналі спасцігаць навуку рыбалоўства з печкуроў і гамбузіі. Гамбузія — акліматызаваная ў Сярэдняй Азіі рыбка з Амерыкі, якая з’ядае лічынак малярыйныхкамароў. Для чысткі каналаў ад расліннасці там быў акліматызаваны таксама і белы амур — рыба з Далёкага Усходу. У 1960-х у нашых мясцінах з’явіўся жудасны драпежнік — змеегалоў. Ён лёгка перамагаўусе аўтахтонныя віды і хутка замацаваўся на вяршыні харчовага ланцужка, адо л еўшы ўсіх канкурэнтаў. Сама рыба расла хутка і была смачнай, таму здабыць такую істоту лічылася рыбалоўскім поспехам і праявай спрыту. Са змеегалова, які амаль не меў дробных костак, да ўсяго атрымліваліся добрыя катлеты. Мы, малыя хлопцы, асабліва цікавіліся гэтай рыбінай яшчэ і таму, што нас дзівілі і палохалі ягоныя нязвыклыяўласцівасці. Справаўтым, што змеегалоў быў жывучы, лёгка пераносіў прабыванне ў любой лужыне, калі тая высыхала, перапаўзаў з месца на месца і наогул быў надзвычай непатрабавальным ды да ўсяго падобным да вялікай змяі...
Будучы блізкімі да прыроды, мы, хлопцы тых далёкіх шасцідзясятых, усе ў той ці іншай ступені былі заолагамі і батанікамі. Адарваныя ад тагачаснай гарадской цывілізацыі, мы праводзілі ўвесь вольны час ваўлонні прыроды і з самых малых гадоў спасцігалі свет вакол сябе не па падручніках, a бралі веды з непасрэднага ўласнага жывога вопыту, непаўторнай асалоды штодзённага назірання і ўзаемадзеяння з прыродай. Мы былі адначасова ахоўнікамі і браканьерамі, першаадкрывальнікамі і знішчальнікамі дзікай прыроды Сярэдняй Азіі, мы былі ў нечым нават яе часткай, і таму ўспаміны пра яе жывуць у маім сэрцы дасюль.
Працягну гэтак блізкую мне тэму жывёльнага свету і расповед пра прыроду Сярэдняй Азіі, якая засталася ў маёй памяці яркай старонкай, да якой я неаднойчы вяртаўся ў сваіхуспамінах і якой хачу падзяліцца з вамі.
Сярод істотаў што ўдала акліматызаваліся ў Сярэдняй Азіі, апроч рыбінаў, былі і многія млекакормячыя. Напрыклад, андатра і нутрыя. Яны лёгка прыжыліся і сталі шматлікімі насельнікамі берагоў вадаёмаў. Прафесійнай здабычай гэтых звяркоў займаўся адзін тамтэйшы паляўнічы — беларус Мініч з-пад Пінска. Ён нідзе афіцыйна не працаваў, але жыў са свайго промыслу. 3 дапамогай пастак і іншых хітрыкаў ён адлоўліваў звяркоў і прадаваў іх шкуркі. Калі мы раптам неяк выпадкова здабывалі такога звера (яны часта траплялі ў нашыя рыбалоўныя прыстасаванні), то неслі Мінічу і атрымлівалі ад яго грошы. Такі выпадковы заробак для нас, падшыванцаў быў вялікай удачай.
Ваколіцы нашага паселішча кішэлі змеямі. Большасць з іх была не ядавітымі — полазы, вадзяныя вужы, пясчаныя ўдаўчыкі. Зрэдку сустракаліся ядавітыя — гюрза і эфа. Гэтыя змяюкі былі вельмі небяспечнымі для чалавека. На жаль, змеі цярпелі ад нас непараўнальна болып, чым мы ад іх, бо тагачасная людская прымхлівасць мела на ўвазе абавязковае знішчэнне сустрэтага на шляху гада.
Ці дзіва, што ў свеце людзей, якія жывуць у такіх шчыльных стасунках з дзікай прыродай, вялікае месца адводзіцца расповедам пра яе? А дзе расповеды, там і байкі, а ў тамтэйшых рыбакоў і паляўнічых меліся і свае легенды.
Адной з найбольш прыгожых і страшнаватых была легенда пра невядомую вадзяную пачвару, што вылавілі на старыцы Сырдар’і.
Было гэта так. Мужыкі аднойчы лавілі рыбу на глыбокім старыку, што згубіўся ў тугайных зарасніках непадалёк ад ракі. Атабарыліся на беразе, расклалі цяпельца і сядзелі, адпачываючы, як раптам з глыбіні пачалі падымацца дробныя бурбалкі газу ды пачало ўсплываць нешта накшталт вялікага карча. Прадмет ці істота была як бервяно з нейкай страшнай штукай наверсе — аплеценая водарасцямі і цінай, яна не была падобная ні на што вядомае ў фаўне тых краёў. У здранцвенні мужыкі назіралі за тым, як істота павольна ўсплыла, пабыла на паверхні і гэтак жа павольна пачала апускацца на дно. Апомніўшыся, нехта зрабіў стрэл у яе бок, ал е было позна—шрот пырснуў па паверхні, не закрануўшы невядомае страшыдла. Назаўтра да вадаёма сабралася грамада, узброеная сеткамі, восцямі, стрэльбамі, і стала пільнаваць. Ізноў пад вечар пачвара ўсплыла. Усе кінуліся на яе і ўпалявалі!
Выявілася, што гэта быў велічэзны стары шчупак, на спіне якога сядзеў памерлы арол. Сталася так, што калі рыбіна адпачывала недалёка ад паверхні, драпежнік вырашыў атакаваць яе, кінуўся ўніз, упіўся кіпцюрамі ў спіну, але... не разлічыў сілаў і не даў рады падняць здабычу ў паветра. Наадварот, рыбіна, што выявілася мацнейшай за нападніка, здолела зацягнуць яго пад ваду. Птушка задыхнулася, але кіпцяў вызваліць не здолела. I ахвяра, і паляўнічы засталіся разам... Праз пэўны час немагчымасць паляваць і працэсы гніення ў птушынай тушцы пачалі вымушаць знясіленую
рыбінуўсплываць на паверхню. Гэты дзіўны выпадак і агледзелі людзі...
А колькі было гісторый пра велізарных самоў, якія былі настолькі агромністымі, што іх даводзілася выцягваць з дапамогай вярблюдаў!..
Таксама старыя паляўнічыя распавядалі, што некалькі дзесяцігоддзяў таму ў нашых тугаях жылі тыгры. Толькі пазней я дазнаўся, што і сапраўды ў савецкай Сярэдняй Азіі яшчэ да 1940-1950-х сустракаліся асобіны рэдкага, а на сёння зусім зніклага туранскага тыгра, які на мове мясцовага насельніцтва называўся «джульбарс». У маім дзяцінстве іх, канешне, там ніхто ўжо не бачыў, а «джульбарс» застаўся толькі папулярнай мянушкай мясцовых сабакаў...
Вось так мы і жылі. Схаваныя на далёкай ускраіне краіны саветаў, мы былі самі па сабе. Наш кут абміналі ўсе вялікія падзеі таго часу. Адно, што было вядома пра нашую мясцовасць, — вялікія ўраджаі бавоўны, знакамітыя гатункі дыняў, а таксама ташкенцкі землятрус 1966 года і золата Аляксандра Македонскага (пра яго колькі словаў скажу пазней).
Землятрус, які моцна пашкодзіў сталіцу савецкага Узбекістана Ташкент, адчуваўся і ў нашай мясцовасці (за семдзесят кіламетраў). Затрэслася зямля, загайдаліся будынкі, зазвінела шкло. Людзі ў сполаху выбеглі на вуліцу. Вялікіх разбурэнняў наш пасёлак не зазнаў, але ў нашай хаце над уваходнымі дзвярымаз’явілася вялікая расколіна...
Школа
Якім захапляльным ні быў свет азіяцкай прыроды, час ад часу нам, малым, даводзілася адрывацца ад яго і ісці вучыцца. Таму згадаю колькімі словамі маю школу, вучняў і настаўнікаў.
Школьным будынкам у нашым пасёлку была пераробленая саўгасная кантора. Гэта быў каркасна-шчытавы г-падобны ў плане будынак з уваходам у цэнтры, з невялікім
• Таццяна Сцебурака, вучаніца 3-га класа. 1969 г.
фае, настаўніцкай, доўгім калідорам і вучэбнымі класамі на два бакі. Самы вялікі па памерах клас рабіўся часам і актавай залай, калі парты ссоўвалі ў кут і ставілі адна на адну. Спартовай залы не было, і такога прадмета, як фізвыхаванне, не было. Як, дарэчы, і працоўнага навучання ды малявання. На тое былі свае прычыны: вучні атрымлівалі азы працы і спорту на саўгасных палетках.
На школьным ганку, які падтрымлівалі дзве драўляныя калоны, вучняў у пачатку дня сустракала прыбіральшчыца Тэрэза Гесэль — паволжская немка, жанчына перадпенсійнага ўзросту. Яе цікавіў найперш наш абутак: калі ён бываў запэцканы глінай, прымушала ісці мыць пад калонку — як усе немкі, яна былаўзорнай чысцёхай. Спраўдзіўшы чысціню абутку, яна сачыла за тым, каб мы не бадзяліся па школе да заняткаў.
У школьны калідор і класы яна запускала нас за пяць хвілін да званка. Да гэтага мы лёталі па двары. Хто прыходзіў вельмі рана, атрымліваў вымову: «Чаму вы так рана папрыходзілі? Вы што, думаеце, я тут васмармеладам карміць буду?» Калі адчыняліся дзверы, мы, як статак бізонаў, урываліся ў калідор з такім ровам, што ледзь не сыпалася тынкоўка са сценаў... Вучыліся ў дзве змены. Старэйшыя — зранку, малодшыя — у другую змену.
Аднакласнікі
Вучнямі ў маім класе былі як мясцовыя — казахі, таджыкі, узбекі, — так і рускія, украінцы, беларусы, грэкі, немцы, карэйцы. Жылі па-сяброўску, вучыліся і гулялі разам, але кожны меў свой пах. У прамым сэнсе. Валасы дзяўчат казашакіўзбечак, што адмысловазапляталісяўмаленькія коскі, пахлі малочнай сыроваткай, бо яны абмывалі ёй валасы пасля мыцця. Ад карэйцаў патыхала сырой рыбай. Грэкі пахлі фасоляй, а таджыкі — дымам ад адкрытых агменяў сваіх жытлаў.
• Аднакласнікі. Рудольф Шумахер, Мікола Сцебурака, Бахан Абіеў. (Жартам наша кампанія звалася США •— па першых літарах прозвішчаў.) 1967 г.
Грэкі вучыліся зазвычай досыць слаба. Таджыкам наогул савецкая адукацыя амаль не давалася, а ў школу яны хадзілі толькі таму, што «так было трэба». Астатнія вучыліся па-рознаму.
Выкладаннеўнашым Вавілоне вялося, канешне, па-руску. У пачатковых класаху нас было дзве настаўніцы. Спачатку выкладала СкачковаПаліна Лаўрэнцьеўна, руская, патомная настаўніца і добры чалавек, а затым грачанка Соф’я Анастасаўна Папандопула. Яна выкладала і завочна вучылася ў педвучэльні. Была, як памятаецца мне, жанчынай нервовай, з вучнямі не цырымонілася — давала поўхі і біла лінаркай. Згадваючы гэтую настаўніцу, прыпамінаю такі эпізод.
У той часушколе вучні павінны былі абгортваць не толькі кнігі, але і сшыткі. На абгортках трэба было пісаць, напрыклад: «Тетрадь по арнфметнке ученнка второго класса Вовы Гаряева». Дык вось дзяўчынка, што сядзела перада мной, грачанка Нопіца Петрыдзі, напісала на сшытку так: «Петрадь по арнфметнке ученнцы второго класса Нопіцы Тетрйдй». Разгледзеўшы смешную памылку, я без задняй думкі паведаміў пра гэта настаўніцы. Разз лаваная вучыцелька парвала абгортку сшытка беднай дзяўчынкі, а тая расплакалася... Гэты выпадак адвучыў мяне быць даносчыкам назаўсёды.
Пісалі мы пёравымі ручкамі, абмакваючы пяро ў каламарневылівачку. Вучням школы па тагачасных правілах патрабавалася мець пяро з зорачкай. Але некаторыя даставалі «нерэкамендаваныя» пёры з крыжыкам ці ромбікам, якія пісалі танчэй. Пяро з крыжыкам было ўХрыстафора Цульфы. Да таго ж атрамант быў у яго фіялетавы, але з залатым адлівам! Ён сядзеў другі год у другім класе і ад нуды на ўроках да літар і лічбаў выдумляў адмысловыя закаручкі. Лічбу «9» ён рабіў падобнай да прапісной загалоўнай Р, а націск пяра рабіў дзе заўгодна, таму знакі атрымліваліся дзіўныя і цікавыя. Лічба «2» у яго наогул нагадвала вензель і выклікала ўсеагульнае захапленне.
КНІГІ ОНЛАЙН
