Сцебуракаў лёс
Гісторыя роду
Усевалад Сцебурака, Анатоль Сцебурака
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 300с.
Мінск 2022
Перад тым як рэзюмаваць усе небяспечныя выпадкі, што адбыліся ў часе майго ранняга дзяцінства, скажу, што збаўца наш Ісус Хрыстос быў відавочна, вельмі літасцівы да мяне малога, бо толькі ўтапіцца я павінен быў сама мала двойчы.
Першы раз было так. Калі мне споўнілася пяць гадоў, бацька змайстраваў мне вуду, а старэйшыя хлапцы навучылі лавіць рыбу. У тыя дні рыба добра бралася на дажджавога чарвяка. Клявалі плотка і пячкур. Я наклаў у бляшанку чарвякоў, узяў вуду, маці абула мяне ў новыя скураныя сандалікі, і я выправіўся на «сброс» — месца на арашальным канале, дзе лішкі вады адводзіліся назад у раку. На гэтым вадаскідзе берагі, каб не размывала вада, на некаторых участках былі ўмацаваныя бетоннымі плітамі. Босыя ногі па такіх
нахіленыхплітаххадзілі лёгка, авось цвёрдыя падэшвы сандалікаў счаплення з паверхняй не мелі. Смела ступіўшы на бетон, я паехаў прама ў ваду, а потым, не збаўляючы хуткасці, і ў кірунку дна, нават не паспеўшы спалохацца. Добра, што на беразе былі старэйшыя хлопцы, якія кінуліся мяне ратаваць і выцягнулі на бераг. Да свайго гонару дадам, што калі мяне паставілі на цвёрдую глебу, я па-ранейшаму ў адной руцэ трымаў бляшанку з чарвякамі, а ў другой вуду...
Другая гісторыя з тапельствам адбылася на гэтым жа месцы на наступны год. Узімку, не дачакаўшыся па-сапраўднаму моцнага лёду, пайшоў па ім коўзацца і праваліўся ў палонку. На гэты раз выратавала тое, што я цягнуў з сабой санкі і, нават боўтнуўшы, не выпусціў вяроўку. За вяроўку і санкі мяне і выцягнулі хлопцы, што былі побач.
3 часам ад водных рызыкаў я перайшоў да сухапутных. Чарговым варыянтам развітацца з жыццём сталася гульня на буцоўлі, дзе мне на галаву звалілася сапраўдная цагліна. Гойсаючы па будпляцоўцы, пасля таго як сышлі работнікі, мы мала клапаціліся пра бяспеку. I вось, сарваўшыся з недабудаванагаўчастка сцяны, цагліна паляцела на сустрэчу з маёй галавой. Выратавала тое, што на сваім шляху яна некалькі разоў чаплялася за нейкія перашкоды і істотна збавіла хуткасць. Ал е ўсё адно ў выніку яе ўдару на галаве з ’явіўся нават не іузак, а здаравенная мяккая пухліна. Прытомнасць я не страціў, а больш за тое, адчайна спалохаўшыся, стаў маланкава меркаваць, што рабіць. Успомніў што трэба прыкладаць халоднае — паляцеў у арык і ўткнуўся галавой у ваду так глыбока, як змог. Мне падалося мала, і я стаў браць халодную гліну з дна і прыкладаць яе да галавы. Гліна, відаць, была не толькі халодная, але і гаючая — галава балець перастала, a праз тыдзень і пухліна цалкам сышла...
Mae прыгоды
Згадваючы прыгоды дзяцінства, скажу адразу, што мае выпадкі былі далёка не ўнікальнымі і не выключнымі. У нашым пасёлку было багата дзяцей. Многія сем’і былі шматдзетнымі, і сяброў-аднагодкаў у мяне было шмат. Дарослыя былі на працы, а ніякіх піянерскіх лагераў там, на шчасце, не існавала, і мы, дзеці, увесь вольны час праводзілі самастойна. He дзіва, што час ад часу мы траплялі ў рызыкоўныя сітуацыі, якія сучаснаму збэшчанамузвышапекай пакаленню могуць падацца задужа небяспечнымі, хаця насамрэч мы проста жылі поўным жыццём шчаслівага дзікунскага кшталту. Пазбаўленыя прымусовых гурткоў і секцыяў, мы самі прыдумлялі сабе забаўкі.
3 ранняй вясны пачыналіся гульні ў ножыкі. Гульня простая: на зямлі малявалі круг, яго дзялілі на палову, па чарзе ўдзельнікі кідалі ножык на зямлю саперніка. Калі ножык утыркаўся лязом у глебу, то кідок лічыўся рэзультатыўным і ад «зямлі» саперніка адразалі кавалак. Але тут трэба было быць асцярожным і адразаць ад чужой зямлі невялікія кавалкі, бо калі ножык утыркаўся далёка і да яго нельга было дацягнуцца, ход пераходзіў саперніку. Так адзін павялічваў сваю тэрыторыю, а той, хто цярпеў паразу, страчваў, ажно пакуль не заставаўся стаяць на адной ножцы.
Ад мясцовых мы перанялі гульню ў алчышкі. Алчышка — гэта костка з каленнага сустава авечкі. Калі кідаеш костку, яна, спыняючыся, становіцца ў нейкае пэўнае палажэнне. Кожнае мела назву і адпаведны ранг у гульні. Зваліся станы: алчы, табан, чыка, пука. Самае лепшае палажэнне — алчы, яно перамагала ўсе астатнія. За ім ішоў табан, які браў чыку і пуку, а чыка біла толькі пуку. Былі адмысловыя методыкі падрыхтоўкі гэтых гульнявых костак. Ідэальна падагнаная костка з уцяжарвальнікам у выглядзе свінцовай пласцінкі звалася кірпан. Для таго каб займець такі якасны прадмет,
аматары гульні ішлі на розныя хітрыкі: шліфавалі косткі аб цэмент для надання правільнай формы, фарбавалі іх і г. д. Уладальнік непераможнага кірпана быў паважаным чалавекам. Костачкі можна был о купіць за дзве-тры капейкі, многія хлопцы нажывалі сабе сапраўдны капітал, выйграючы косткі сапернікаў і пасля прадаючы іх. Праўда, выйгрышны кірпан быў бясцэнны, з ім рэдка хто развітваўся па добрай волі.
Лянга — яшчэ адна гульня, што яднала нас незалежна ад узросту і нацыянальнасці. 3 авечай шкуры рабілася нешта кшталту валанчыка. Ён адмыслова ўцяжарваўся свінцом з аднаго боку і трымаў пэўную раўнавагу ў палёце і пры падзенні. Гэты снарад падбіваўся ўнутраным бокам ступака. Падбівалі так, каб валан быў заўсёды ў паветры. 3 кожным турам рухі, што рабіў гулец, ускладняліся.
Летам, калі наступала пара сухмені і гарачыні, мы гадзінамі не вылазілі з вады. Купаліся ад красавіка да кастрычніка. Месцаў для купання малечы мелася шмат, але было некалькі нашых улюбёных, дзе заўсёды збіраліся хлопцы. Плавалі мы ўсе як мінімум добра, а некаторыя дык і выкшталцона. Выхваляючыся адзін перад адным, мы скакалі ў ваду з высокага берага, плавалі нахуткасць, спаборнічалі, хто даўжэй пратрымаецца пад вадой ці пранырне большую адлегласць. Такія нашыя ўменні ніяк не ацэньваліся са спартовага боку, там не існавала секцый і спартшколаў, ніхто нас не падымаў на п’едэстал і не даваў граматаў, усё гэта лічылася звычайнай справай для падшпаркаў майго часу. Толькі па вяртанні ў Беларусь у 1973 годзе мне давялося неяк ацаніць свае навыкі, калі, пабачыўшы ўпершыню ў маладэчанскай спартшколе дваццаціпяціметровы басейн, я на спор пранырнуў яго туды-назад чатыры разы. А калі быў заплыў на 100 метраў на хуткасць, я адразу выканаў нарматыў першага дарослага разраду.
Згадваючы нашыя гульні, адзначу, што дзяўчатаўу нашыя хлапечыя кампаніі мы не бралі, бо ў нас ітттлі мужчынскія размовы і сур’ёзныя высвятленні стасункаў. Канешне, і
кампанія была не адна, а некалькі. Нельга сказаць, што яны варагавалі між сабой, але саперніцтва існавала дакладна. Бойкі здараліся зрэдку, больш высвятлялі перавагі па-іншаму: хто пераможа ў футбольным матчы, хто зловіць болып рыбы і гэтак далей. Тэмы такіх спаборніцтваў часта ўзнікалі спантанна. Безумоўна, існаваў і свой кодэкс гонару. He любілі тых, хто скардзіўся бацькам ці даносіў пра нейкія выпадкі настаўнікам. Даносчыку маглі ўпіхнуць у заплечнік вужаку ці ўтой час, як ён купаецца, завязаць пакінутае на беразе трыко вузлом. Гэта было не абы-якое пакаранне! Моцна завязанае і туга зацягнутае парай хлопцаў трыко развязванню без старонняй дапамогі не паддавалася катэгарычна. У выніку некаторым небаракам даводзілася ісці дахаты без штаноў. Дарэчы, асабліва злоснаму ворагу на гэты туга зацягнуты вузел яшчэ і сікалі, каб не было магчымасці справіцца з вузлом з дапамогай зубоў...
Дзеля праўды варта адзначыць, што, варагуючы ці сябруючы, мы былі роўнымі. Амаль усе жылі ў адных умовах, і не было вялікай розніцы ў дастатку. У 1960-х большасць сем’яў жыла надзвычай сціпла, а некаторыя дык і зусім бедна.
He дзіва, што многія нашыя гульні і забавы мелі практычную скіраванасць, а калі сказаць прасцей — былі пошукамі ежы. To мы лазілі па дрэвах і елі кветачкі акацыі, то дзяўблі ягады шаўкавіцы і джыды, то жавалі маладыя парасткі рагозу, то лавілі рыбу, a то рабілі рабаўнічыя набегі на бахчы ды кукурузныя палеткі. Ранняй вясной баба Зіна рвала лебяду і гатавала суп ці збірала паслён на варэнікі. Ежы ўжо хапала, але ў побыце заставаліся звычкі, што раней дапамагалі выжываць.
Паколькі ніхто з нас нічога не чуў пра паляўнічую інспекцыю ў нашых краях, у дванаццаць-чатырнаццаць гадоў многія з нас добра стралялі і хадзілі на паляванне са старэйшымі ці нават самастойна. У майго таты была курковая дубальтоўкаТОЗ-16, аўмяне — аднаствольная ІЖ-17. Паляванне было яшчэ адным нашым вялікім захапленнем.
Звычайна мы хадзілі на вадаплаўную птушку: крыжанку, чырка, лысуху на вечаровых пералётах. Бацька страляў трапна, але і мне часам удавалася падстрэліць крыжанку, якая, у адрозненне ад чырка, лётала невысока і не так хутка. Палявалі і на фазана, але яго імклівы ўзлёт проста з-пад ног і хуткі лёт нізка над зямлёй пакідаў неспрактыкаванаму стралку не шмат шанцаў. Паляваць на гусей мяне не бралі... Дарослыя хадзілі яшчэ на больш адказныя і складаныя тэхнічна паляванні: на дзіка ў тугайных зарасніках і на сайгака ў далёкі стэп, — але гэта былі выправы толькі для сапраўдных дарослых адмыслоўцаў.
Куды больш даступнай была рыбалка. Рыбу лавілі круглы год, прычым усімі вядомымі прыладамі і спосабамі. Вуцамі, донкамі, восцямі, брадніком, ставілінератыўсіхвідаў. Рыбы было багата і на любы іуст. Вадзіліся ў тамтэйшых вадаёмах сазан, шчупак, сом, жэрах, лешч, вусач. Дробнай рыбы, такой як плотка, краснапёрка, пячкур, было безліч.
Што і казаць — тамтэйшая рыбалка была цудоўнай, як і нашыярыбалоўныяўгоддзі. Каналы, арыкі, сажалкі, старыя рачныя рукавы.
Сама магутная Сырдар’я была ад нас прыб лізна ў пятнаццаці кіламетрах, але пойма яе была зарослая тугайным лесам і трыснягом. Дабрацца да яе берагоў было вельмі цяжка, a месцамі і немагчыма. Паколькі вытокі ракі знаходзіліся высока ў гарах Цянь-Шаня, разлівы пачыналіся вельмі позна: у канцы вясны — пачатку лета, калі раставалі леднікі ў гарах. Рака пачынала несці вялікую ваду, падобную па колеры і кансістэнцыі да шакаладу. Вада разлівалася па пойме — запаўняла старыцы, нізкія месцы, лагчыны, — і тады ў нас пачыналася паляванне з восцямі. Кожны меў іх некалькі, з пяццю, сямю, а некаторыя нават з дзевяццю зубцамі. Але справа была не ў зубцах, аў спрыце! I яго нам не бракавала. Мы хадзілі па плыткіх месцах і сачылі, ці не зварухнецца дзе
чароціна. Калі рухназіраўся, вызначалі, што там ёсць рыба. Павольна падыходзілі і кідалі восць. Траплялі, канешне, не так і часта, але адрэналіну было звыш меры! Мы пачуваліся (ды і былі) сапраўднымі першабытнымі паляўнічымі на прасторах некранутай прыроды.
КНІГІ ОНЛАЙН
