КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
калі горача прытуліць яе да сябе. Ліст быў падпісаны літарацкім псеўданімам «твой Божыдар». Малінаўскас сфатаграфаваў гэты ліст, зрабіў сотню адбіткаў яго і распаўсюдзіў па ўсёй Вільні. Скандал у віленскай капітуле быў нечуваны! Пасля гэтага Цыраскі знік з віленскага кругавіду. VII. Ваенныя 1914—1917 гады238 На ўзбярэжжы, над ракою Шэпчуць вербы з асакою: — Што то будзе, што то будзе? Штось трывожыць свет і людзі! Я. Купала 3 Балкан даносяцца водгукі далёкага грому. Трывожна стала. «Дакоціцца навальніца і да нас», — прарочаць нашы палітыкі. I сапраўды, 19 ліпеня (стар. ст.) 1914 г. выбухла вайна. Натоўпы чарнасоценцаў ходзяць па вуліцах Вільні з партрэтамі цара і на кожным скрыжаванні вуліц спяваюць сваё «Боже, царя хранн». Хай толькі які прахожы не зніме шапкі і не прыкленчыць перад царскім партрэтам — на яго пасыплюцца ўдары кулакоў і палак. У Бернардынскім садзе гэтыя хуліганы раз-пораз спыняюць музыку сімфанічнага аркестра, голасным крыкам патрабуючы выканаць царскі гімн. Паспрабуй іх не паслухаць! Канцэрты зрываюцца, публіка спешна хаваецца пад дах свайго дома. — Вайна доўга не будзе, самае большае месяцы тры, — казалі амаль усе, але былі і такія, якія лічылі, што гэта бура зацягнецца на доўгія гады і знясе ўвесь сучасны лад жыцця. Аднойчы мы ўсёй грамадой пайшлі ў Бернардынскі сад на сімфанічны канцэрт. Ходзячы па алеях саду, гаварылі, як і ўсе тады, пра вайну. — Трэба, каб немцы разбілі Расію, — кажа Іван Луцкевіч. — Чаму? — здзіўлена пытаем. — А таму, што тады будзе рэвалюцыя ў Расіі, і ўсе яе народы вызваляцца з няволі. Я ціхенька пацягнула за рукаў Бядулю і, калі мы адсталі ад усіх на пэўную адлегласць, пытаю: — Што гэта значыць? Ну а калі ўсё ж такі рэвалюцыі не будзе? Тады над намі запануюць немцы і будуць анямечваць нас, як і палякаў пад нямецкім панаваннем у Пазнаншчыне?239. — Ён, мабыць, больш ведае, чымся мы з табой, — адказвае Бядуля. — Слухай, а калі ён такія думкі выказвае не толькі перад намі, але і ў іншым месцы, дык не дзіва, што яго называюць гакатыстам*240’241. — Ну, гэта брахня даўно ўжо вядзецца з боку Обста ў «Кур’еры віленскім» і Саланевіча ў «Северо-Западной жнзнн»’242,243. Іван [Луцкевіч] як археолаг гандлюе ўсякімі старажытнасцямі, часам выязджаў у гэтых справах за граніцу, у Вену і іншыя замежныя гарады. Вось гэта і дало повад абвінавачваць яго ў сувязі з немцамі. А памятаеш, яшчэ паўгода таму «Наша Ніва» абаранялася ад абвінавачванняў беларусаў у сувязях з гакатыстамі? Хто яго ведае, магчыма, гэта Іван, шукаючы па касцёлах і цэрквах розных антыкаў і мастацкіх абразоў, меў справу з украінскім панам Ганіцкім, а той хацеў скарыстаць знаёмства і прыцягнуць беларусаў і ліцвінаў да гакатыстаў і напісаў да гакатыста Тыдэмана ліст з пытаннем, ці варта яму гэтым займацца. Перапіска Ганіцкага з Тыдэманам стала неяк вядомай Обсту і Саланевічу, ну і пачалася атака на ўсіх нашаніўцаў. Крыху было супакоілася з гэтымі напасцямі, а цяпер, як выбухла вайна з немцамі, зноў успамінаюць старое. Абставіны змусілі мяне пакінуць працу, выехаць з Вільні да бацькоў у Глыбокае, каб там перачакаць вайну. Аднак вайна і не думала спыняцца. Жудзь і цяжкая туга вісела над народам. Часта ў наш дом збіраліся блізкія і далёкія суседкі, сыноў, мужоў і братоў якіх пагналі на вайну. Я чытала ім з газет весткі з фронту, вершы Я. Купалы і 3. Бядулі. I кожны раз пасля гэтага прасілі мяне праспяваць народную песню «А ў нядзельку раненька». А пры словах ...На вайну ты паедзеш, Ах! Адтуль не прыедзеш, Панясеш ты галоўку У чужую старонку, Занясеш свае плечы Пад нямецкія мечы, — жанчыны наўзрыд заліваліся слязьмі, і я, гледзячы на іх, не магла спакойна спяваць, голас мой зрываўся, слёзы туманілі вочы. У вылітых слязах, здавалася, аблягчалася іх туга-гора. Вясной 1915 г. наша сям’я пераехала ў Даўгінава. У верасні нейкі полк, вяртаючыся з фронту, спыніўся ў Даўгінаве на перадышку ў паходзе. Аднак у першую ж ноч спешна зняліся і рушылі далей. Раніцай будзіць нас бацька: — Уставайце, паслухайце музыку, якой не чулі. Мы кінуліся да раскрытага акна. Раз-пораз да нашых вушэй даносяцца нейкія глухія выбухі. Па вуліцы адны за аднымі мчацца калёсы, поўныя хатняга і гаспадарчага дабытку, паміж якім сядзяць, утуліўшыся, дзеці, маткі з малымі на руках, поруч шпарка крочаць пешыя з клумкамі на плячах і ў руках. — Што гэта? — здзіўлена пытаем. — Вайна прыйшла і да нас. У Крывічах бой. — Адкуль? Фронт жа далёка ад нас. — 3-пад Свянцян прарваліся немцы. Неўзабаве яны паказаліся на крывіцкай дарозе. Цэлы дзень, не спыняючыся, праз Даўгінава ішлі ў напрамку Пагоста. А праз дзень гарматы зайгралі ўжо з таго боку. Бой набліжаўся. Запалалі пажарам бліжэйшыя вёскі. Немцы адступалі і спыніліся ў Даўгінаве. Падкацілі гарматы пад самы касцёл. Людзі ратавалі свой дабытак і хаваліся ў касцёле. Аднак не ўсім удалося знайсці сабе зацішны прытулак. Немцы выганялі людзей з дома, не дазваляючы нічагусенькі з сабой браць, і пагналі па той дарозе, адкуль самі прыйшлі. У суботу 12 верасня ноччу чытаць можна было, так было відна ад чырвонага зарыва пажараў. Адзін немец, які крыху ўмеў гаварыць па-польску, ціха сказаў нам: «Хутка нам будзе капут, нас акружылі з усіх бакоў». А на раніцу гэты самы немец ужо з іроніяй казаў: «Дурні рускія, рашылі перадыхнуць, спынілі наступленне і за ноч далі нам магчымасць прарваць замкнуты круг». У нядзелю раніцой зноў разгарэўся бой пад самым мястэчкам. Нямецкія салдаты бегалі па вуліцах, факеламі падпальвалі апусцелыя дамы і адыходзілі туды, адкуль прыйшлі. Рускія снарады іх трапна насцігалі. Раніцай у панядзелак у мястэчка з музыкай увайшло рускае войска. Людзі са слязамі на вачах сустракалі іх. Кінуліся ратаваць уцалелыя дамы ад пажару. Вярнуліся і мы да сваёй хаты. У сцяне вырвана, пакрышана снарадам бэлька, на падлозе асколкі, галоўка снарада. Парсюк у хляве забіты... Аставацца далей у Даўгінаве немагчыма: навакол усе вёскі спалены, прадуктаў няма, у вочы заглядае голад. Рашылі, што я з малодшымі братамі паеду ў Царыцын, дзе дзядзька Тома працуе на гарматным заводзе, а як знайду там сабе працу, прыедуць туды і бацькі. I вось я ў пошуках працы. Падала заяву ў Польскі камітэт дапамогі бежанцам з просьбай прыняць маіх братоў у школьны інтэрнат. Там мяне асачылі з усіх бакоў і пачалі ўгаварваць пайсці працаваць у якасці выхавацелькі ў дзіцячы прытулак. Я адмаўлялася, бо ўжо мела прапанову на працу ў дзвюх установах з аплатай у 200-250 рублёў у месяц. — Гэта ж ваш абавязак — дапамагчы нам. У нас зусім няма кадраў інтэлігенцыі. У прытулках працуюць маладыя дзяўчаты з 2-класнай адукацыяй і толькі таго і ведаюць, што дзяруць вушы ды лупцуюць дзяцей. Вы сказалі, што вы з Бела-244. ...з белымі палосамі замест артыкулаў, а некаторыя артыкулы трэба было здагадацца, як чытаць, бо літары слоў і сказаў былі набраны ў адваротным парадку, так што на першы погляд атрымлівалася бязглуздая тарабаршчына, у якой не магла разабрацца цэнзура. Такія артыкулы па-мастацку чытаў гімназіст Янка Чарапук, які рыхтаваўся да адвакатуры і марыў аб кар’еры палітычнага дзеяча. Стоячы перад трумо ў позе прамоўцы, ён любаваўся сваім імпазантным выглядам і мадуляцыяй свайго громападобнага голасу — ну, ні даць ні ўзяць — член «Государственной думы» на трыбуне, які бічуе царскіх міністраў. Увесь Петраград ускалыхнула вестка аб забойстве Грышкі Распуціна. Вось якраз у такім часе з’явіўся ў Беларускі камітэт чалавек нізкага росту, шыракаплечы, з густой шапкай чорных валасоў, такімі чорнымі вусамі, паважнай барадой, пацярушаных інеем сівізны, у акулярах, з неспакойнымі рухамі, у зімовай напаўваеннай форме. — Каго я магу бачыць з членаў камітэта? — скорагаворкай пытае. — Апрача мяне, цяпер нікога няма, — адказваю. — А вы хто такая? Я назвала сябе. — А я Краскоўскі Іван Ігнатавіч. Прыехаў з Кіева. Калі можна, на сённяшні вечар, калі ласка, склічце ўсіх членаў камітэта па вельмі важнай і спешнай справе. Увечары сабраліся амаль усе члены. Краскоўскі зрабіў даклад пра сучаснае палітычнае становішча Расіі і аб задачах беларускіх арганізацый. Кароткі змест яго прамовы быў наступны: зацягнулася вайна, няўдачы на франтах, здрада, прадажніцтва царскіх міністраў, генералаў і чыноўнікаў. Смурод прагнілага царскага двара разносіцца па ўсім свеце. Рабочыя на заводах бурляць; салдаты, стомленыя вайной, таксама неспакойны. На днях забілі Распуціна. 3 дня на дзень трэба чакаць выбуху рэвалюцыі. А мы да гэтага не падрыхтаваныя, Трэба і нам, беларусам, арганізавана спаткаць грозныя падзеі. А дзеля гэтага трэба склікаць з’езд прадстаўнікоў беларускіх грамадскіх і палітычных арганізацый. Але дзе і як? Легальна цяпер нельга гэтага зрабіць: за самую думку аб гэтым пападзеш у лапы царскіх жандараў. Таму ён прапануе нелегальна склікаць з’езд у Кіеве пад флагам Саюза гарадоў, у якім служыць камісарам. Паўстала пытанне, якім спосабам склікаць з’езд. Вайна параскідала беларусаў па ўсіх прасторах матухны Расіі. Дзе-нідзе яны арганізаваліся ў Камітэты дапамогі ахвярам вайны, існуюць нелегальныя палітычныя арганізацыі. Апавяшчаць лістамі аб з’ез- дзе тых, каго мы ведаем, нельга: ваенная цэнзура праглядае ўсе лісты. Трэба паслаць свайго чалавека ў аб’езд па ўсіх гарадах, дзе могуць быць калоніі беларусаў. Так і вырашана было рабіць. Пастараюся справіцца і асцерагацца жандараў. Праз дзень я ўжо сядзела з Краскоўскім у вагоне па дарозе ў Кіеў. На другі дзень пасля прыезду Краскоўскі павёў мяне ў кабінет нейкай важнай асобы ў Саюзе гарадоў, расказаў яму, што вырашылі ў Петраградскім беларускім камітэце, і прасіў дапамогі адправіць мяне ў вандроўку. — Ну, дык у чым справа? — кажа гэта асоба. — Сёння ж залічым яе нашай супрацоўніцай і зараз жа пашлём у камандзіроўку, ну... скажам, па закупцы лёну. Вы што-небудзь разбіраецеся ў ільняных справах? — ужо звяртаецца да мяне. — Ніколечкі. Я толькі бачыла на полі, як лён цвіце, ды ў хаце, як яго прадуць. — Ну, гэта нічога. 3 якога-небудзь горада вы тэлеграмай паведаміце нам пра рыначныя цэны на лён дзеля апраўдання вашай камандзіроўкі, а там рабіце сваю справу. Праз пару дзён я была ўжо ў Мінску. Там таксама існаваў Беларускі камітэт дапамогі ахвярам вайны, на чале якога быў Ядвігін Ш. і адным з членаў — Максім Багдановіч. Ядвігіна Ш. я ведала яшчэ з віленскіх часоў, а з Багдановічам сустрэлася ўпершыню.