Сімъ побѣдиши
Алесь Пашкевіч
Выдавец: Кнігазбор
Памер: 260с.
Мінск 2012
— Даўно. Яшчэ студэнтам у будатрадзе. На Чорным...
— А вось цяпер Адрыятыку пабачыце! — абрадавана працягнуў нечаканы суразмоўца. — Паляціце ў Сацыялістычную Федэратыўную Рэспубліку Югаславія. У горад Падгорыца. Ёсць такі ў Чарнагорыі... — Субачаў паклаў рукі на стол і агледзеў пальцы. — Акрамя даклада і знаёмства з сусветнай гуманітарнай навукай просім Вас... Як бы гэта прасцей сказаць? — ён адхіліўся да спінкі стула і ўважліва паглядзеў на Зайца. — Словам, справа такая. Па інфармацыі нашых архівістаў, некалі ў Маскву з Канстанцінопаля ад візантыйскага імператара была прывезена і падорана частка старадаўняй бібліятэкі. Сярод іншага — інкунабула... рукапісная кніга Евангелля ад Яна. Унікальная гістарычная каштоўнасць. Маю на ўвазе — не духоўная там... царкоўная... Сімвалічная каштоўнасць. Казалі, яна нейкую цудадзейную сілу мела... Дайшла інфармацыя, што яе Івану Жахліваму ў труну паклалі. Аднак — самі бачылі... Аказваецца, тую кнігу яшчэ пры жывым цары выкралі і хацелі пераправіць з
Масквы на востраў Патмас, дзе нібыта апостал Ян і пісаў тое Евангелле. Але не давезлі. Караван захапілі туркі, а кніга... — Субачаў мякка пастукаў пазногцямі па лакіраванай сталешніцы. — Кнігу тую выратавалі манахі і схавалі ў адным з чарнагорскіх манастыроў. Адшукаць яе след — вашая асноўная задача.
Мабыць, у гэты час твар Зайца выявіў найрэдкае і неапісальнае здзіўленне, бо высокапастаўлены прадстаўнік КДБ ніякавата крактануў і ўсміхнуўся:
— Разумею, што нечакана... Але прычына ўсяго нашага мерапрыемства на паверхні: Візантыя канула ў Лету, а Масква стала другім Канстанцінопалем. — У ягоным голасе пачалі з’яўляцца металёвыя ноткі: — Гэта на іншым узроўні высвечвае нашую місію ў справе яднання некалі хрысціянскіх народаў. Дае, так сказаць, паўнамоцтвы на першынства ў славянскім свеце. Ідэалагічны, так сказаць, імператыў. А старадаўняя кніга, калі хочаце, — своеасаблівая грамата на тое.
У кабінеце пафасна забомкаў гадзіннік. Субачаў наструніўся і падагульніў:
— Вось, у асноўным, і ўсё. — Падняў з падлогі на стол чамаданік-дыпламат, з бадзёрым настроем шчоўкнуў замочкамі і выклаў тонкую каленкоравую папку. — Тут тое-сёе з сабранай інфармацыі. Аднак, — ён далікатна ўсміхнуўся, — перакананы, што вы і так аб многім ведаеце. Як аб тым схіманаскім пострыгу Жахлівага... — і пасля невялікай паўзы закончыў ужо наспех і казённа: — Праявіце, калі ласка, усю адказнасць. Пра тое, што аб гэтым аніводная іншая душа не павінна ведаць, нагадваць, думаю, не варта. I яшчэ... Калі спатрэбяцца нейкія кансультацыі з боку багаслоўскага, тэалагічнага —
вось тэлефон памочніка патрыярха. Дапамогуць у любы час...
...Тэатральныя рухі сцюардэсы... 3 тыгрыным рыкам турбіны пажыраюць «газу». Нервовыя стыкі пліт на бетоннай узлётцы. Зацяжны надрыўны разбег. Добра, што не пашкадаваў у аэрапорце каньяку...
Незразумелая далёкая сіла адрывае ад зямлі — як некалі зробленыя дзедам арэлі, і ўсе роздумныя трывогі: што там? як там? — застаюцца ззаду, не паспяваюць за самалётам. I вось — традыцыйная смактулька «Узлётная», нечаканая марознасць у салоне, узбітыя плантацыі бавоўны ў ілюмінатары... I непланаваны сон. Ажно да самай пасадкі, калі пад табой — мутная аправа іржава-бірузовых гор, як праз малы акуляр бінокля ўбачаныя змейкадарога, чырвонагаловікі дамкоў, рознакаляровыя латкі палеткаў, укроп дрэў... Усё раптам мітусліва пачало большаць, разбягацца і ўцякаць... Надзьмутая гума гохкае на разагрэты бетон — і можна адшчоўкнуць папружку...
Аэрапорт «Белград». Пашпартны кантроль, дарога да чыгуначнага вакзала... Усё ж добра, што ў Маскве яго ўладкавалі на самалёт, а не кінулі прарываць дзяржаўныя межы ў вагон цягніка — з перасадкай у Празе.
Аднак на вузкім пероніку ў Падгорыцы яго ніхто не сустракаў. Хоць і было дамоўлена... Сноўдаюць людзі — хто з валізамі, хто з кветкамі... Вярнуўся назад да вагона, перашкаджаючы дабірацца да выхаду іншым пасажырам, трывожна стаў збоку і зноў пачаў разглядваць мінакоў. «Господар Зец — СССР», — прачытаў на белым аркушы... Стоп, Зец... Па-сербску «Заяц»...
— Добар дан! Канферэнцыя ў Падгорыцы?
— Так, добро дошлі! Прафесар Богдан Янкавіч, — знаёміцца даўжэзны маладзён у джынсавых шортах ды памаранчавай майцы і пераходзіць на расійскую, зрэдку блытаючы націскі. — Рады вас бачыць. Калі ласка, пойдзем да машыны...
Белая айчынная «Застава», у багажнік якой ледзь змясцілася сумка, ганарліва фыркае сінім воблакам, але бяжыць бадзёра. Праз апушчаныя вокны ўрываецца салёна-падсушаны вецер і мякка гладзіць твар.
— А я ўжо думаў сам дабірацца, бо не адразу даўмеўся, што Зец — гэта я, Заяц...
— Ох... —ледзь не прытармазіў чарнявы даўгун Янкавіч, рукам якога і нагам яўна не зашкодзілі б лішнія дэцыметры салона. — Прашу прабачыць... Так, прозвішчы не перакладаюцца! Гэтую паперку мне далі ў сакратарыяце дэканата. He крыўдуйце...
— Ну што вы?! Наадварот — пачуваюся сваім!.. — Заяц усміхнуўся і раптам загледзеўся на казачны краявід справа: гара (ці скала?), прывязанаяпрыфастрыгаваная да зямлі (ці да неба?) дрэвамі, зрывалася да фіялетава-бірузовага возера, гарэзна кружляла разам з дарогай... А ў вадзе юрліва купалася сонца (ці вада — у сонцы?)...
— Прыгожа... — прашаптаў госць, на што шафёр радасна хітнуў маладжавай галавой (на выгляд яму каля сарака) — і паддаў газу...
Ягоны даклад быў на пленарным пасяджэнні. Заяц і падрыхтаваўся, і стараўся — як ніколі: і нечаканка ў звароце, каб захапіць увагу залы, «антытэза — тэза» і гэтак далей. Ён гаварыў пра ролю кнігі ў развіцці чалавецтва, пра славянскіх друкароў Скарыну і Фёдарава.
— Вось першыя асноўныя цуды свету... — Заяц упэўнена падняў да аўдыторыі далонь і пачаў загінаць пальцы, — монатэізм, кола, палёт чалавека ў космас і... кніга! — Калі ён задумваўся, на адкрытым ілбе з раннімі залысінамі выяўлялася глыбокая вертыкальная баразна-маршчына, а доўгія бровы ўзнімаліся рымскай пяцёркай — як у савы. Заяц усклаў рукі на канты трыбуны і пасля невялікай паўзы закончыў: — А кніга можа стаць і міжнародным сімвалам. Сімвалам яднання, братэрства, грамадскай візітоўкай. Такой, як скіпетр, сцяг... Вось, напрыклад, інкунабулы Візантыйскай бібліятэкі. Некаторыя з іх пасля падзення Канстанцінопаля былі перададзеныя Палеалогамі ў Маскву. Прыкладам — Евангелле ад Яна. Як сведчылі прадстаўнікі княжай дынастыі Негашаў, яна затым перахоўвалася ў чарнагорскіх манастырах. Дык вось уявіце сабе... — Заяц адышоў ад трыбуны і наблізіўся да першых шэрагаў залы. — Калі б гісторыкі, архівісты адшукалі яе — яна б стала сімвалам-сцягам усяго славянства ад гэтых югаслаўскіх гор да гор Урала!..
Пытанне яму было зададзена толькі адно: «Чаму сярод цудаў духоўна-інтэлектуальнага развіцця чалавецтва вы не назвалі адкрыццё Сонечнай сістэмы?».
— Геліяцэнтрызм, на маю думку, не зрабіў кардынальнага ўплыву на культуру. Ну круціцца Зямля вакол Сонца ці не... Чалавек бачыў, як штовечар яно, сонца, хаваецца-«памірае», а пасля начы зноў нараджаецца. Гэта і адкладвала ў ягонай псіхалогіі адбітак... Адлюстравалася ў міфалогіі і фальклоры...
У перапынку многія падыходзілі да яго, хвалілі за даклад, але — аніводнага, нават ускоснага намёку пра кнігу Евангелля! Ely хай там замежнікі, немцы
ці французы, якія й чуць аб ёй не чулі... Але ж тутэйшыя — чарнагорцы, сербы?..
Вечарам было застолле. Мора традыцыйнай ракіі, каньяку, лікёру «Горкі ліст»... Любіў Заяц гэтую справу, але стрымліваўся: хто яго ведае, як там абернецца? Усё ж — замежжа...
Назаўтра працавалі асобныя секцыі, і ён пайшоў на «Культуру і гісторыю Балканаў». Паслухаў дабротны даклад прафесара Янкавіча аб ролі нацыянальнай паэзіі ў станаўленні сербскай дзяржаўнасці, яшчэ з дзясятак карацейшых выступаў — і пасля кава-паўзы падаўся ў гатэль адпачыць. Зранку былі запланаваныя экскурсіі: цеплаходам у Бока-Каторскі заліў, на Скадарскае возера і ў Цэціньскі манастыр. На выбар. Зразумела, ён выбраў апошняе: там захоўвалася старадаўняя бібліятэка.
I вось — напаўпусты (большасць удзельнікаў канферэнцыі выправілася да мора) «Ікарус» хутка адлічыў паўсотню кіламетраў ад Падгорыцы і закрахцеў па вузкіх вуліцах Цэціна.
Гарадок быў заліты сонцам і пераспелым пахам смоквы. Старанна злепленыя з камянёў дрымотныя сцены манастыра. Да глянцу нацёртыя падэшвамі прыступкі. Прахалода і мядовы бляск абразовых акладаў дзеючай царквы...
— He хочаце, гаспадар прафесар, пабыць каля мошчаў святога Пятра? — вывеў з задуменнасці ціхі голас Янкавіча.
— Так, дзякуй.
У невялікім пакоі пад белымі зводамі сценаў перад авальным акном стаяла рака. Над ёй — тры сціплыя абразы. Манах у чорнай рызе і дзве бабулькі ў чорных хустах укленчылі перад мармуровым узвышэннем. Янкавіч перахрысціўся, за ім аўтаматычна і Заяц.
«Ну вось, — падумаў, — савецкі навуковец, камуніст... Бачыў бы хто з нашых...»
Затым яны сядзелі на каменнай лаве пад ценем невядомага дрэва з тоўстымі і прадаўгаватымі — як рыбы — лістамі і чакалі астатніх.
— А багатая бібліятэка ў манастыры? — як скрозь дрымоту спытаў Заяц.
— Так. — Калега загадкава апёк яго зіхоткімі зрэнкамі. — Але візантыйскага Евангелля ад Яна там няма...
У апошні дзень канферэнцыі Янкавіч запрасіў Зайца да сябе на вячэру — у прыгожы белы дом пад чырвона-рудаватым дахам. Разам з ім тут жыў і стары бацька — прафесар гісторыі. Невялікага росту, сухі, сівыя бровы і вейкі, але пад імі — жвавыя каштанавыя вочы. Абрадаваўся госцю, пахваліў, што пакланіліся Пятру Цэціньскаму. Гаварыў па-расійску амаль без акцэнту, толькі зрэдку ўстаўляючы сербскія словы:
— 3 ім, святым Пятром, і вашай краінай — цэлая гісторыя. Калі падмацуецеся і захочаце паслухаць старога, магу распавесці... ■— і з чвэрць гадзіны ў цяністай прахалодзе гучаў ягоны лаўровы голас: — Святы Пётар Цэціньскі, наш цудатворац і дзяржаватворац, вучыўся ў Пецярбурзе, а потым ужо як архімандрыт адправіўся быў да царыцы Екацярыны прасіць дапамогі свайму праваслаўнаму народу. А царыца яго не прыняла... Затым яго рукапалажылі ў Карлаўцах у сан архірэя Чарнагорскага, на што быў атрыманы дазвол аўстрыйскага імператара. 1 зноў падаўся Пётар да сваіх мацнейшых братоў, братоў па духу і веры — з просьбай аб падтрымцы, але князь Пацёмкін загадаў яго выгнаць з Пецярбурга. Гарэтніка ўкінулі ў паліцэйскую павозку і гналі
КНІГІ ОНЛАЙН
