Шкоднікі лубіну
Выдавец: Выдавецтва Акадэміі навук
Памер: 118с.
Мінск 1957
Адным з асноўных палажэнняў тэорыі відаўтва-рэння і эвалюцыі цыклаў A. К. Мардвілкі з’яўляецца йа-
1 Робін, наглядальнік батанічнага саду ў Парыжы, утіершынй завёз з ЗША насенне белай акацыі; fi
05
яўнасць у віда многаеднасці, якая дае яму магчымасць рассяляцца ад ачага першаснага ўтварэння на іншыя расліны. У выніку гэтага акацыевая тля, трапіўшы ў Еўропу, змагла пасяліцца на дзікай люцэрне, існаваў-шай тут здаўна. У Амерыцы-ж к часу пранікнення туды люцзрны тля паспела з заснавальніцамі і палавымі во-сабямі спецыялізавацца на белай акацыі, якая стала для яе першасным гаспадаром, у выніку чаго тля выкарыста-ла люцэрну толькі як другаснага гаспадара. 3 пранік-неннем тлі ў еўрапейскія ўмовы эвалюцыя цыкла віду пайшла інакш. Тут тля прыстасавалася да развіцця ва ўсіх пакаленнях на дзікай люцэрне. Пазней, калі была завезена белая акацыя, апошняя змагла стаць толькі другасным гаспадаром.
Такім чынам, у розных умовах існавання віду ўтва-рыліся дзве біялагічна розныя галіны люцэрнавай тлі. В. Н. Рэкач (1938) дапускае наяўнасць і марфалагічных адрозненняў паміж амерыканскай і еўрапейскай формамі тлей. Таму В. Н. Рэкач (1938) і В. А. Мамантава (1953) зусім абгірунтавана прапануюць прытрымлівацца шырока распаўсюджанай у літаратуры назвы «акацыевая тля» для амерыканскіх форм, а «люцэрнавая»—для еўрапей-скіх, тым больш што ўсе пакаленні віду ў першай могуць праходзіць на акацыі, а ў другой—на люцэрне.
В. Н. Рэкач, грунтуючыся на палажэнні A. К. Мард-вілкі (1926) аб пераходзе факультатыўна мігрыруючага віду да законамернай міграцыі, прыходзіць да вываду, што і люцэрнавая тля, якая факультатыўна мігрыруе з люцэрны на акацыю і іншыя бабовыя расліны, павінна стаць законамерна мігрыруючым відам. Маючы на ўвазе экалагічныя ўмовы існавання люцэрнавай тлі, В. А. Ма-мантава (1953) ставіць пад сумненне падобнае разва-жанне. Трэба зыходзіць з таго, што ў Еўропе асноўным саспадаром віду з’яўляецца шматгадовая люцэрна, на якой няма перашкод для пераходу тлей з падсыхаючых частак раслін на свежыя, маладыя, якія даюць не гор-шыя для жыўлення ўмовы, чым іншыя расліны (каню-ш'ына, бавоўна, белая акацыя і г. д.).
Шкоданоснасць люцэрнавай тлі. Люцэрнавая тля рас-паўсюджана ў БССР паўсюдна. Яна многаедная. Акрамя лубіну, знойдзена намі на сырадэлі, віцы, люцэрне, эс-парцеце, гароху, конскіх бабах, белай акацыі, а таксама на пастушай сумцы. Ёсць указанні на пашкоджанне ёю
36
жоўтай акацыі, канюшыны, баркуна, бавоўніка, аморфы і інш. (Сіланцьеў, 1931; Рэкач, 1938 і інш.).
Паяўляюцца тлі невялікімі ачагамі на асобных ку-стах, з якіх вельмі хутка перасяляюцца на астатнія рас-ліны. Спачатку тлі размяшчаюцца на маладых, далікат-ных частках расліны каля верхавінкавай почкі. У далей-шым, пры павелічэнні іх колькасці, тлі расся-ляюцца на астатнія лі-сці і сцяблы, ад чаго расліна вельмі часта здаецца зусім чорнай (рыс. 3). Лісці адсмак-тання тлей вельмі ка-рабацяцца. Пры зася-ленні тлямі кветак вя-ночак абясколеірваецца, а кветкі не плодано-сяць.
В. Віткоўскі (1938) надае тлям на лубіне друігараднае значэнне. Такое заключэнне па-мылковае і абгрунтава-на, відаць, назіраннямі аднаго года, калі ў выніку неспрыяльных метэаралагічных умоў колькасць іх была ня-значнай. Наогул-жа тлі, асабліва люцэрнавыя, з’яўляюцца сур’ёзнымі шкоднікамі кармавога лубіну. Напрыклад, у 1945, 1947 і 1948 гг. у БССР назіралася су-
цэльнае засяленне па- Рыс. 3. Галінка жоўтага кармавога севаў лубіну ў перыяд лубіну, дэфармаваная ў выніку па-цвіцення люцэрнавай шкоджання люцэрнавай тлёй. тлёй (Маркавец, Гар-бунова, 1949). У 1949 г. у гаспадарцы «Бараўляны» Мін-скага раёна жоўты кармавы лубін на ўчастку 9 га быў на 100% заселен люцэрнавай тлёй. У 1950 г. у той-жа
37
гаспадарцы ёю было заселена 60,13% лубіну (на 8 га), у 1951 г.—20,8% (на 8 га), у 1952 г.—22,9% (на 4 га).
Тлі (у прыватнасці Aph. medicaginis) выбіраюць сва-ёй кармавой раслінай толькі малаалкалоідныя і безалка-лоідныя формы лубіну незалежна ад віду яго, г. зн. па-шкдджваюць як жоўты, так і вузкалісты з шматгадовым. Напрыклад, на Мінскай селекцыйнай станцыі («Зазер’е») з адной папуляцыі вузкалістага сіняга лубіну было вы-ведзена некалькі ліній з рознай колькасцю алкалоідаў. Паводле даных Свірскага (1934), адносіны тлей да гэ-тых ліній аказаліся рознымі (табл. 2).
Т а б л і ц a 2
Пашкоджанне сіняга лубіну люцэрнавай тлёй у залежнасці ад колькасці алкалоідаў у расліне
№ ліній % алкалоідаў Пашкоджанне тлямі
1 0,023 моцнае
2 О.ОоІ меншае
3 0,113(слабы прысмак гаркаты) не пашкоджвалася
3 табліцы відаць, што малаалкалоідныя лініі лубіну (1 і 2) пашкоджваліся тлёй, а алкалоідная (3)—не па-шкоджвалася.
Паколькі кармавы лубін быў выдзелен толькі ў 1927— 1931 гг., а масава сеяць яго пачалі многа пазней, тлі як шкоднікі лубіну сталі звяртаць на сябе ўвагу параўналь-на нядаўна.
У 1933 г. В. Любіменка ўказаў на неабходнасць вы-вучэння пашкоджанняў, якія наносяцца насякомымі, з пункту погляду ўплыву іх на фізіялагічныя працэсы рас-лін і ўліку вынікаў іх на ўраджаі. Але ён меў на ўвазе толькі механічныя пашкоджанні, якія рабіліся насяко-мымі. Тлі-ж не толькі наносяць сваімі ўколамі механіч-ныя пашкоджанні, але, высмоктваючы сокі з расліны і ўводзячы ў яе ферменты слінных выдзяленняў, пару-шаюць больш глыбока нармальныя фізіялагічныя пра-цэсы ў расліне. Пад дзеяннем ферментаў сліны тлей, як устаноўлена 3. Л. Неўскай (1945) для бавоўніка, зара-жанага бахчавай (Aph. frangule Koch.) і вялікай бавоў-
38
нікавай (Acyrthosyphon gossypii Mordv.) тлямі, ды- i по-ліцукрыды пераходзяць у монацукры — форму, адзіна даступную для тлей. Паводле яе-ж даных, у выніку энер-гічнага смактання тлямі колькасць растварымых вугляво-даў у чарашках лісцяў зніжаецца да 40% ад нармаль-най. Такое вугляводнае знясіленне адбіваецца на агуль-ным росце і развіцці раслін, а таксама і на іх ураджаі.
Для высвятлення гэта-га пытання мы правялі марфалагічнае даследа-ванне проб, заражаных і не заражаных тлямі лубінаў
Пробы браліся з ад-наго ўчастка, меўша-га аднолькавыя ўмовы мікрарэльефу, папярэд-нік і фон угнаенняў. Кожная проба склада-лася з 50 раслін жоўта-га кармавога лубіну (сорт АБ 2261), Уся-го прааналізавана 200 раслін. У выніку двух-гадовых даных аналізу проб аказалася, што агульная вага заража-ных тлямі раслін роўна 38—12% у параўнанні
з незаражанымі, што рыс ^ Жоўты кармавы лубін, не складае 62—58% шко- пашкоджаны і пашкоджаны люцэр-даноснасці (рыс. 4). навай тлёй.
Колькасць бакавых нар-мальна развітых сцяблоў вельмі скарачаецца за кошт павелічэння зачаткавых (да 10 см у даўжыню), якія не даюць пладоў. У выніку ненармальнага разгалінавання расліна набывае ўродлівую форму. На заражаных рас-лінах бабы, не паспеўшы добра р.азвіцца, дачасна пачы-наюць паспяваць. Калі на здаровых раслінах бабы былі ў фазе лахматых і шьгзых, то на заражаных тлёй назі-
1 За незаражаныя прынягы расліны з адзінкавымі экземпля-рамі тлей, бо зусім чыстых ад тлей раслін не было.
39
раліся бабы і ў больш позняй фазе паспявання (пачатак бліскучага), якіх было ад 3,15 (1949) да 9,1% (1950) ад агульнай колькасці бабоў на данай расліне. Пры па-ражэнні раслін тлямі змяншаецца не толькі колькасць бабоў, але і іх агульная вага (табл. 3). Значна змянша-ецца колькасць лісцяў, ды і тыя ненармальна развіты. Змяншэнне-ж агульнай колькасці лісцяў прыводзіць да расстройства фотасінтэзу. Усё разам узятае выклікае па-рушэнне правільнага прытоку вугляводаў з хларафіла-носных органаў (лісцяў) у каранёвую сістэму, а гэта ад-моўна адбіваецца і на ўтварэнні клубянькоў.
Ураджай клубянькоў з заражаных тлямі раслін у 1949 г. складаў 51,07%, а ў 1950 г.—43,3% у параўнанні з незаражанымі, вага клубянькоў на якіх прымалася за 100% (кантроль) (табл. 3, рыс. 5). Змяншэнне-ж масы клубянькоў, як вядома, прыводзіць да змяншэння коль-касці азота ў расліне, а значыць, і да меншага накап-лення пратэінаў. У вьгніку гэтага траціцца значэнне лу-біну як расліны, узбагачаючай глебу азотам.
Такім чынам, заражэнне лубіну люцэрнавай тлёй, якое парушае вугляводны абмен у расліне, прыводзіць да затрымання росту расліны, дачаснага заканчэння цыкла яе развіцця і ў выніку да моцнага зніжэння ўраджаю зялёнай масы і насення, а таксама адмоўна адбіваецца на ўтварэнні азотанакапліваючых органаў—клубянькоў.
Дынаміка з’яўлення і колькасці люцэрнавай тлі. З’яў-ляецца тля на лубіне ў залежнасці ад метэаралагічных умоў вясны ў канцы першай або сярэдзіне другой дэка-ды чэрвеня, што звычайна прыпадае на перыяд яго бута-нізацыі. Так, пры сярэдняй тэмпературы паветра ў II дэ-кадзе мая 15,7°, а ў III 17,8° тлі з’яўляліся 7 чэрвеня (1949), пры крыху паніжанай тэмпературы ў гэты-ж перыяд, г. зн. у II дэкадзе мая 12— 12,8°, а ў ІІІ 14,7—■ 15,8°, тлі з’яўляліся толькі 10 — 12 чэрвеня (1948 і 1950). Яшчэ больш паніжаная тэмпература — у II дэкадзе мая 10,2°, а ў III дэкадзе 9,8° адцягнула з’яўленне тлей да 18 чэрвеня (1951). Тэмпература-ж 8,9° у II і III дэкадах мая і 14,4° у чэрвені затармазіла з’яўленне тлей да 2 ліпеня (1952). Пры гэтым трэба заўважыць, што роз-ніца ў тэмпературы наступнага перыяду (чэрвень) асаб-лівага значэння не мае. Напрыклад, крыху паніжаная тэмпература ў I дэкадзе чэрвеня 1950 г. (15,3°) у параў-нанні з тым-жа перыядам 1948 г. (18,9°) не ўплывала на
40
00
T a б л і ц a Вынікі марфалагічнага аналізу лубіну, заражанага і не заражанага люцэрнавай тлёй (Бараўляны, 15.VIII 1949 г. і 31.VII 1950 г.)
41
час з’яўлення тлей (у абодвух выпадках тлі з’яўляліся 10—12 чэрвеня).
Адносная-ж вільготнасць паветра ў даны перыяд іс-тотнага значэння не мае. Напрыклад, у 1948 і 1950 гг. у II дэкадзе мая адносная вільготнасць была рознай (1948 г.—72%; 1950 г.—65%), але тлі з’яўляліся ў адзін
89
Д
IKI1
26,8
б
2
Рыс. 5. Развіццё і ўраджай лубіну ў выніку заражэння тлямі: 1—незаражанага, 2—заражанага; а-вышыня расліны ў см, б—вагаяеўг, в—бабоў на расліне, г—вага іх у г, д—вага клу-бянькоў у %.
час (10—12.V); у 1948 і 1951 гг. адносная вільготнасць была аднолькавая (72%), а тлі з’яўляліся ў розны час (табл. 4).
Такім чынам, працягласць развіцця зімуючых яек лю-цэрнавай тлі і час з’яўлення заснавальніц абумоўлівае і вырашае тэмпература вясны (II і III дэкады мая).
КНІГІ ОНЛАЙН
