Скрыжалі духоўнасці і адраджэння
тэрміна-культуралагічны кампендый. Ч. II.
Алена Галубіцкая-Яскевіч
Выдавец:
Памер: 336с.
Мінск 2009
Азбукоўнікі — помнікі ўсходнеславянскай лексікаграфіі, выкліканыя да жыцця імкненнем захаваць слоўную рукапісную культуру старажытнасці ва ўсёй шматстайнасці тлумачэнняў, якія давалі перакладчая культура і экзэгеза. Азбукоўнікіўзніклі натрывальным грунце глосаў, амасціконаў, прыточнікаў як сродак павышэння культуры чытання, працы над тэкстамі твораў (перапіска, праўка, новыя пераклады і рэдакцыя), атаксама адзнаку ўсходнесл авян скай адукаванасці.
Увогуле нацыянапьная тэндэнцыя складання тэзаўрусаў была харакіэрнадля заходнееўрапейскіх кулыур XVI— XVII стст. Даследчыкі адносяць азбукоўнікі і да ліку тлумачальных і перакладных слоўнікаў, лексіконаў замежных слоў, навучальных дапаможнікаў энцыклапедый. Бацькам усходнеславянскіх азбукоўнікаў лічыцпа Максім Грэк, a самым плённым яго спадчыннікам — беларус Лаўрэнцій Зізаній.
У асноўным сваім аўтарскім складзе азбукоўнікі былі ананімнымі. Яны ўзніклі з асяродку перапісчыкаў, перакладчыкаў і праўшчыкаў кніг, пераважна манахаў, людзей выключна начытаных. На мяжы XVI—XVII стст. азбукоўнікі пашыраюцца сярод старавераў. Азбукоўнікі — помнікі выключна важныя для даследавання дыяхранічнагазрэзакулыуры, дынамікі развіцця літаратурнай мовы.
Акадэмія — 1) Назва вышэйшых навуковых устаноў, задачай якіх з яўляецца развіццё навук ці мастантваў. 2) Назва некаторых вышэйшых навуковых устаноў.
Акадэмія славяна-грэка-лацінская — першая вышэйшая навучальная ўсганова ў Маскоўскай дзяржаве. Адкрыта пад назваю Эліна-грэчаскай акадэміі (1687). ініцыя тарам яе стварэння быў Сімяон Полацкі, а першымі настаўнікамі — брагы Ліхуды. Акадэмія рыхтавала аду-
каваных людзей для царквы і дзяржаўнай службы. Тут выкланаліся багаслоўе, мовы царкоўна-славянская, грэчаская, лацінская, «сем вольных мастацтваў». У XVIII ст. з’явіліся класы грамагыкі, рыторыкі, філасофіі, багаслоўя. У сценах гэтай установы навучаліся М. В. Трэдзіякоўскі і ініп. У 1814 г. Славяна-грэка-лацінская акадэмія была пераўтворана ў Маскоўскую духоўную акадэмію і пераведзена ў Троіца-Сергіеву Лаўру
Акадэмізм — напрамак, які ўзнік у мастанкіх акадэміях XVI—XIX стст., заснаваны на акадэмізацыі (пераўтварэнне ў норму узор і аснову) мастацкай школы пэўнага накірунку.
Акафіст — у славянскай інтэрпрэтацыі бярэ свой пачатак з познегрэчаскіх гімнаў, якія выконваліся стоячы. Першы такі вядомы гімн у гонар Богамаці прыпісваецца Канстанцінопальскаму патрыярху Сергею (VII ст.) і складаецца з 24 стансаў рознай працягласці з абавязковым размяшчэннем літар грэчаскага алфавііу ў форме акравершау якое захавалася ў традыцыйнай славянскай гімнаграфіі перакладнога характару. У структуры гэтага гімна было 12 стансаў з пахваламі Божай Маці, і 12 астатніх стансаў закончваліся «Аллілуйа». Гімн набыў шырокую вядомасць у славян у выглядзе «Акафіста Преблагословенной Владычнце нашей Богородіце н ІІрнснодеве Маріш (Благовешенню)». Яго пераклад датуецца VII ст. Айцом візантыйскай і імнаграфіі традыцыйна лічыцца Раман Сладкапеўца (канец V — пачатак VI ст.), які склаў кандак у гонар Богамаці. Найбольшага развіцця гімнаграфія дасягае ў творчасці св. Грыгорыя Вялікага (Двая слова), св. Іаана Дамаскіна і асабліва Іаана Златавустага, архіепіскапа Канстанцінопальскага. Сярод славутых творцаў акафістаў вучонымі часта згадваюцца Феакціст Студыт («Акафіст Інсусу Пресладкому»), Ісідор, патрыярх
Канстанцінопальскі (акафісты Архангелам і Ангелам), св. Іаан Баптыст (акафісты св. Міколе, Апосталам, Успенню Божай Маці).
Акорд — спалучэнне некалькіх (не менш за тры) гукаў рознай вышыні, якое ўспрымаецца як гукавая еднасць; гукі ў акордзе размяркоўваюцца па тэрцыям.
Акрастых — твор, у якім пачатковыя літары радкоў угвараюць імя ці прозвішча, слова ці фразы.
Аксаміт — парча, тканіна з залатымі ўзорамі, што нрывозілася замежнымі гандлярамі.
Аксюмаран (ад грэч. oxyppoq — разумна-недарэчнае) — стылёвая фігура, якая спалучае два паняцці, якія супярэчаць адзін другому папярэдне лагічна выключае суседняе значэнне.
Акт — 1) Указ, загад, пастанова дзяржаўнага грамадзянскага значэння. 2) Дакумент, пратакол, запіс аб якім — небудзь юрыдычным факце. 3) Урачысты сход у навучальных установах. 4) Закончаная частка драматычнага твора ці гэагральнага дзеяння.
Актава — страфа з васьмі вершаў, у якой першыя шэсць вершаў аб’яднаны двума перакрыжаванымі рыфмамі. а два апошнія — сумежнымі.
Актуальнае чляненне сказа. Сэнсавае чляненне сказа выходзіць з аналізу заключанага ў ім канкрэтнага зместу. Чэшскі лінгвіст В. Магэзіўс, які распрацоўваў гэгае пытанне, так вызначае разгледжанае паняцце: «Актуальнае чляненне сказа трэба супрацьпаставіць яго фармальнаму чляненню. Калі фармальнае чляненне раскладае сказ на яго граматычныя элементы, то актуальнае чляненне вытлумачвае спосаб уключэння сказа ў нрадметны кантэкст. на базе якога ён узнікае. Асноўнымі элемен-
тамі фармальнага члянення сказа з’яўляецца граматычны суб’ект і грамагычны прэдыкат. Асноўныя элементы актуальнага члянення сказа — гэта зыходная кропка (ці аснова) выказвання, зн. тое, што з'яўляецца ў дадзенай сітуацыі вядомым, ці на меншай меры, лёгка зразумець на чым грунтуецца субяседнік, і ядра выказвання. зн. тое, што апавядальнік сведчыць аб зыходнай кропцы выказвання». Такім чынам, актуальнае чляненне сказа фіксце рух думкі ад вядомага, знаёмага да невядомага, новага. Вядомае звычайна заключаецца ў пачатку сказа, новае — у канцы. Магчымасць ініпага размяшчэння элементаў выказвання выклікае важнае пытанне аб звычайным парадку слоў у сказе і адступленнях ад яго. Пытанням актуальнага члянення надаецца ў наш час асаблівая ўвага.
Акцёр, актрыса — выканавец, выканаўца роляў
Акцэнт — найбольш моцнае, націскное вымаўленне якога-небудзь гука ў параўнанні з іншымі.
Алегорыя — адлюстраванне адцягненных памяццяў праз асацыятыўна блізкія акрэсленыя вобразы, істоты і прадметы, якія надзяляліся агрыбугамі, што ўдакладняюць сэнс.
Алібі — літаратурна «у іншым месцы».
Алілуйя (ад яўр. hallelu-jah — «хваліце Бога» ці «слаўце Бога») — увозглас у царкоўных спевах. Ужываецца са сі аражытных часоў як уступ ці заключэнне малітвы з дадаваннем слоў: «слава Табе, Божа».
Алітэрацыя — паўгор у вершах (радзел у прозе) аднолькавых, сугучных зычных гукаў для ўзмацнення выразнасці мастацкага маўлення.
Альма-матэр — у значэнні «універсітэт», літаральна «кормячая маці».
Альманах — зборнік літаратурных твораў рознага зместу.
Альфа і Амега — вазвы першай і апошняй літар у грэчаскім алфавіце, сустракаюцца як сімвалы вечнасці ў Апакаліпсісе, у старажытных хрысціянскіх пісьменнікаў, на могілках і ў цэрквах першахрысціян, а таксамма на пярсценках, пячатках, мазаіках і малюнках тых часоў. Адна са старажытнейшых выяў гэтага сімвала была знойдзена ў катакомбах на в Мелас на мяжы 1—II стст. Літары Альфа і Амега сустракаюцца на грашовых адзінках з часоў панавання імператараў Константа і Канстанцыя.
Аманімія — гукавое супадзенне двух ці некалькіх адзінак, розных па значэнні.
Амафор (грэч. наплечнік) — адзнака архірэйскага (епіскапскага) сану; доўгая палоска тканіны, упрыгожаная крыжамі, якая апранаецца на плечы зверху ўсяго святарскага адзення. Амафор сімвалізуе згубленую авечку, грахоўны род чалавечы, а епіскап ў такім кантэксце атаясамліваецца з Хрыстом, Добрым Пастырам, які ўзяў згубленую авечку і аднёс у палаты Айца Нябеснага (Лука 14. 4—7).
Амвон (ад грэч. ap.pcov —узвышэнне) — у старажытнай хрысціянскай царквс асаблівае ўзвышанае месца ўхраме. дзе чытазася Св. Пісанне, спяваліся псалмы, прамаўляліся пропаведзі. Старажытны амвон меў выгляд высячэнай з мармуру паўкруглай вежы, да верхняга падмурка якой вялі дзве лесвіцы. 3 XVII ст. амвоны ў вышэй згаданым выглядзе знікаюць. У сучасным храме амвонам называецца паўкруглы высіуп, што прымыкае да салеі. Адрозніваецца яшчэ і архіерэйскі амвон, які ўзвышаецца на дзве прыступкі пасярод храма. дзе архіерэй аблачаецца і стаіць да малога ўвахода на літургіі.
Амебейная кампазіцыя (ад. грэч. ацаРатоо — папераменны, пачарговы) — асаблівы тып кампазіцыйнага паралелізму на аснове пашыранай анафары, паўтарэння сінтаксічных радкоў у частцы паэтычнага твора ці на ўсім яго аб’ёме; прытым сінтаксічныя рады звязаны паміж сабою не голькі ўласна анафарай (пачатку часткі твора), але і «ўнутранайланафарай (унуіры часткі твора). У аснову амебейнай кампазіцыі пакладзены фальклорны прыем папераменнага выканання песні дзвюма асобамі ці двумахорамі. Амебейная кампазіцыя пашырана ва ўсходнеславянскіх народных песнях. Вылучаюцьтры формы амебейнай кампазіцыі: 1) Сінанімічная варыяцыя выразаў у сумежных паралельных радках; 2) Псіхалагічны паралелізм (супастаўленне з’яў прыроды і душэўнага стану чалавека; 3) Паслядоўнае чаргаванне інтанацыі пытання і адказу што шырока распаўсюджана ў вясельным усходнеславянскім фальклоры.
Амінь (сапраўды, «ды так будзе», «дакладна»), CaoBa ўжываецца ў канцы малітвы, або ў некаторых выпадах для выказвання сцверджання ці ўхвалення.
Амографы (ад грэч. homos — аднолькавы + grapho — пішу) — разныя словы, якія супадаюць па напісанні, a не вымаўленні.
Ампір — стыль 1-й трэці XIX ст. у краінах Еўропы, заключная фаза эвалюцыі класіцызма.
Амплуа — падобныя паводле характару ролі, якія адпавядаюць таленту і знешнім дадзеным пэўнага акцёра.
Аналогія (грэч. analogia — адпаведнасгр>). Спадабненне, выкліканае ўплывам адных элементаў мовы, што ўтвараюць болып прадуктыўную і распаўсюджаную ма-
дэль, на звязаныя з імі іншыя элементы, больш рэдкія і нешматлікія. Сустракаецца ўтварэнне пааналогіі, змяненне па аналогіі, распаўсюджанне па аналогіі. Так, з-за аналогіі набываюць адзін агульны выгляд марфемы, што разышліся ад фанетычных змен у гукавым афармленні.
Аналы (лац. «гадавыя зводкі») — запіс, занагаванне найбольш значных падзей па гадах, летапіс.
Анамастыка (ад грэч. anomasticos — які адносіцца да імя) — раздзел лексікалогіі, прысвечаны вывучэнню ўласных імёнаў.
Анаматапея (ад грэч. anomatopieia — вытворчасць назваў, ад опота — імя + роіёо — раблю, твару) — гукаперайманне, утварэнне слоў, якія ўмоўна імітуюць прыродныя гукі, крыкі жывёлаў (гаў-гаў, кукарэку, мяў), атаксама створаныя шляхам гукапераймання (кукаваць, мяўкаць, кудахтаць).
КНІГІ ОНЛАЙН
