Скрыжалі духоўнасці і адраджэння
тэрміна-культуралагічны кампендый. Ч. II.
Алена Галубіцкая-Яскевіч
Памер: 336с.
Мінск 2009
адначасоваз асноўнай думкай, а толькі пасля таго, як яна была выказана.
Дамінанта (ад лац. dominans, dominantis — пануючы) — адзін з членаў сінанімічнага раду, які абіраецца як носьбіт галоўнага значэння, што падпарадкуе сабе ўсе дадатковыя сэнсавыя і стылёвыя адценкі значэння, уласцівыя іншым членам рада. Дамінанта вылучаецца ў радзе сінонімаў = назоўнікаў, сінонімаў = прыметнікаў, сінонімаў = дзеясловаў.
Дань — кантрыбуцыя, якую ў Сярэднявеччы заваёўнікі збіралі са скароных народаў
Дар — звычайна дабраахвотны падарунак князю, магнагу, уплывовай асобе; пазней з развіццём бюракратыі традыцыйна фіксаваная плага ўплывай асобе; грашовы пабор, хабар.
Даўжыня гука — працягласць гука з уласцівай яму колькасцю ваганняў у адзінку часу. У беларускай мове націскныя галосныя даўжэйшыя чым ненаціскныя.
Двунадзесятыя святы — 12 галоўных свят аб асноўных дзеях жыцця Хрыста, Божай Маці, а таксама пра некаторыя важнейшыя падзеі царкоўнай гісторыі, што пастаянна ўключае дзевяць нерухомых свят (адзначаюцца ў адзін і той жа час): Нараджэнне Багародзіцы, Уздзвіжанне Крыжа Гасподняга, Уводзіны ў храм Прасвятой Багародзіцы, Нараджэнне Хрыстовае, Богаяўленне (Вадохрышча), Благавешчанне, Стрэчанне, Праабражэнне, Успенне Божай Маці і тры рухомых, павязаных з пасхальным (вялікодным) цыклам: Уваход у Іерусалім, Увазнясенне (Ушэсце), Троіца/Сыходжанне Святога Духа на апосталаў).
Дзіцячая літаратура — творы розных жанраў, якія прысвячаюцца дзецям.
Дзяржава скіпетр — сімвалы ўлады манарха-імператара (залатая іфераз крыжом ці з каронаю і жэзл) змяшчаюцца на такк багародзічных іконах як «Прызры на Змірэнне», Візаітыйская, Дзяржаўная і інш.
Дзяржава — 1) Краіна, тэрыторыя на чале з моцнай уладай. 2) Дзярхава — уладнік сродкаў а таксама урадавыя установы, жія распараджаюцца дзяржаўнымі сродкамі ці маёмасцв. 3) Грашовыя сродкі, грошы.
Драма — а;зін з жанраў драматургіі з часоў эпохі Асветніцтва, у янм адлюстроўваецца свет рэальнага чалавека ў яго вост|аканфліктных, але не безвыходных адносінах з грамадс'вам ці сабою. У XX ст драма адрознівалася сур’ёзным местам, адлюстроўвала розныя аспекты жыцця чалавекі і грамадства, даследавала чалавечую псіхалогію.
Драма — адзіні чатырох родаў літарагуры. У вузкім сэнсе слова — жаіц гвора, які адлюстроўвае канфлікт паміж персанажамі,} шырокім — усе творы без аўтарскай мовы. Віды (жанры) драматычных твораў: трагедыя, драма. камедыя, вадэвдь.
Дублеты (ад фраьц. doublet, double — двайны) — двайная разнавіднасць хадзенай моу'най адзінкі. Дублегы вылучаюйца: акцэнпыя, лексічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя, словаўтваральныя, фразеялагічныя, этымалагічныя.
Духаўнік — духоўгш бацька, спавядальнік, святар, якому спавядаюцца ва ўлгсшх грахах.
Дывертысмент — музычнае і драмагычнае прадстаўленне з шэрагу асобнык нумароў, якое звычайна адбывалася ў дадатак да спектагдя.
Дыстантнае (ад лац. distantia — адлегласць) — становішча -— размеркаванне моўных адзінак на адлегласці адзін ад другога.
Дыстрыбутыўны метад —у структурнай лінгвістыцы метад размеркавання моўных элементаў пауласцівым дадзенай мове законам.
Дыфірамб — твор усхваляльнага, панегірычнагахарактару.
Дыфтонг (ад грэч. di(s) — двойчы, падвоенны + phtongos — голас, гук) — спалучэнне ў адным складзе двух галосных гукаў — складовага і нескладовага. Дыфтонг узыходзячы — дыфтонг. у якога складаўтвараючым з’яўляецца другі з увахрдзячых у яго склад галосных гукаў. Зваротны слоўнік — слоўнік, у якім захрўваеццаалфавітнае размяшчэнне матэрыяла, але не па пачатку слоў, a паводле канца іх, г. зн. справа налева. Дыфгонг знізыходзячы — дыфтонг, у якога складаўтвараючым з’яўляецца першы з уваходзячых у яго склад галосных гукаў. Беларускай мовы дыфтонгі фанематычна не ўласнівыя, але сустракаюцца ў ёй як з’ява фанетычная.
Дыхатамічны (ад грэч. dicha — на дзве часткі tome — сячэнне') нрынцып. — гл. бінарны, с.27.
Дыякан — ніжэйшы царкоўны сан; памочнік святара, чытальнік, пеўчы. У народзе дыкана называюць дзячком царкоўным. Некаторыя дыяканы неслі на пасадзе дзякаў чыноўнічыя абавязкі ў бюракратычным апараце славянскіх дзяржаўу XV—XVII стст., ці вясковых абшчынах.
Дыякрытычны (грэч., diakritikos — распазнавальны, адрознівальны) знак — значок пры літары, які ўказвае натое, што яе трэба чытаць інакш, як без яе. Дыякрытычным знакам з'яўляюцца дзве кропкі надлітарай е, якія ўказваюць на вымаўленне ё
Дыялагічныя няпоўныя сказы — сказы-рэплікі (сказы-пытанні, сказы-адказы, сказы-выказванні), цесна звязаныя паміж сабою кантэкстуальна і сітуацыйна, служаць гіаводле сваёй струкгуры працягам іншых, дапаўняюцца пазамоўнымі сродкамі (рухамі, мімікай, жэстамі), што робіць іх асаблізым тыпам няпоўных сказаў. У іх могуць адсутнічаць увогуле члены сказа, і рэпліка-адказ можа быць прадстаўлена якой-небудзь часціцай ці выклічнікам. — Вы неяк змяніліся. —Няўжо? Нормай сказаў пытанняў-адказаў дьіялагічнай асновы з’яўляецца непаўнага іх складу: Куды Вы і адкуль? — 3 Мінска ў Наваельню.
Дыялею (грэч. dialektos — гаворка) — разнавіднасць агульнанароднай гловы. што ўжываецца параўнаўча абмежаваным колам людзей, звязаных тэрытарыяльнай, сацыяльнай, прафесійнай агульнасцю. Тэрытарыяльныя дыялекты адлюстроўваюць моўныя разыходжанні перыяду пляменнага ладу, эпохі феадалізму, звязаны яны таксама з перамяшчэннем насельніцтва на той ці іншай тэрыторыі. Дыялекты могуць легчы ў аснову агульнанацыяналыіай мовы. У наіл час адбываеццазбліжэнне дыялектаў з літаратурнай мсваю.
Дыялекг адрозніваецца ад мясцовай гаворкі ахопам тэрыторыі (гаворка можабыць распаўсюджана ў межах нават адной вёскі, а дыялекг утварае сукупнасць аднародных г аворак) і характарам агульнасці. лаяднання людзей. ілто знаходзяцца ў пасгаянным і непасрэдным моўным кантакце (гаворка звязана толькі з паняццем тэрыторыі).
Дыялект прафесійны — разнавіднасць сацыяльнага дыялекта, якая аб’ядноўваеў моўных адносінах людзей адной прафесіі і аднаго роду заняткаў.
Дыялекз сацыяльны — дыялект пэўнай сацыяльнай групы.
Дыялект тэрытарыяльны (дыялект мясцовы, дыялект абласны) — дыялект, які распаўсюджаны ў пэўнай мясцовасці.
Дыялектны (абласны) слоўнік — слоўнік, які змяшчае дыялектную лексіку і яе вытлумачэнне.
Дыялектны (абласны) фразеалагічны слоўнік — слоўнік, які змяшчае дыялектную фразеалогію і іншыя ўстойлівыя словазлучэнні і іх вытлумачэнні.
Дыялектызмы — 1) Словы з родных дыялектаў. што нярэдка выкарыстоўваюцца ў мове мастацкай літарагуры са стылёвымі мэтамі (для стварэння мясцовага каларьпу, моўнай характарыстыкі персанажаў). 2) Фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя, фразеалагічныя, семантычныя асаблівасці. уласцівыя пэўным дыялектам у супастаўленні з літаратурнай мовай.
Дыялектызмы граматычныя — граматычныя асаблівасці таго ці іншага дыялекта, якія праяўляюцца ў сістэме склонаў утварэнні формаў часцін мовы, у працэсе перахода аднаго граматычнага рода ў іншы і г. д.
Дыялектызмы лексіка-фанегычныя — словы з іншай, чым у літарагурнай мове. агаласоўкай.
Дыялектызмы семантычныя — агульнанародныя словы з іншым, чым у літаратурнай мове, значэннем.
Дыялектызмы словаўтваральныя — словы з іншай словаўтваральнай структурай, чым у аднакарэнных літаратурных сінонімаў.
Дыялектызмы ўласна лексічныя — мясцовыя назвы прадметаў і з’яў, якія маюць у літаразурнай мове іншыя назвы.
Дыялектызмы фанетычныя — асаблівасці гукавай сістэмы гаворкі.
Дыялектызмы фразеалагічныя — устойлівыя выразы, якія сус гракаюцца толькі ў гаворках.
Дыялектызмы этнаграфічныя — мясцовыя назвы мясцовых прадметаў.
Дыялог (грэч. diaiogos — гутарка) — форма маўлення. размова, пры якой адбываецца непасрэдны абмен выказваннямі паміждвумаці некалькімі асобамі. Умовы, у якіх здзяйсняецца дыялагічная мова. вызначаюць шэраг яе асаблівасцяў, да якіх адносяцца: лаканізм выказванняў (асабліва ў выглядзе пытанняў-сказаў, радзей пры змене сказаў-рэплік), шырокае выкарыстанне пазамоўных сродкаў (міміка, рух.і, большая роля інтанацыі, разнастайнасць сказаў няпоўнага складу, чаму спрыяе не толькі натуральная арыентацыя нарэплікі субяседніка, але і акаляасбовыя ), свабоднае ад строгіх нормаў кніжнай мовы сінтаксічнае афармленне выказвання, папярэдне не падрыхтаванага, перавага простых сказаў, характэрная для гутарковай мовы ўвогулле і г. д.
Дыяхранія (грэч. dia— праз, скрозь + chronos час, г. зн. розначасовасць) — гістарычная паслядоўнасць развіцця асобных моўных з’яў і развіццё сістэмы мовы ў цэлым як прадме га ліш вістычнага вывучэння.
Дэісус (Дэісіс, дэісусны чын, ад грэч. — маленне, прашэнне) — ікона ці група ікон з выявай ў цэнтры Хрыста Пантакратора (Уседзяржыцеля). а справа і злева ад Яго Баі ародзіцы і Іаана Хрысціцеля з малітоўным прашэннем аб заступніцтве, замест іх могуць быць выявы апосталаў, св. праайцоў, св. мучанікаў.
Дэкадэнства — збіральнае абазначэнне для нетрадыцыйных з’яў у мастацтве 2-й паловы XIX — пачатку XX ст. Характэрныя рысы — настроі упадку, матывы смерці і небыцця, культпрыгажосці, неабмежаванай свабоды асобы і творчасці.
Дэкадэнства — адна з праяў мадэрнізма, для якой уласціва ласлабленая змястоўнасць, містыка, індывідуалізм.
Дэкаратыўнасць — якасная ўласцівасць твора мастацтва, якая вызначаецца яго кампазіцыйна-пластычным і каларыстычным ладам. формай выяўлення прыгажосці.
Дэкаратыўны жывапіс — з’яўляецца часткаю архітэктурнага ансамбля ці гвора дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, прызначана для ўпрыгожання ці падкрэслівання канструкцыі і функцыі збудавання ці прадмета.
Джарацыя — мастацкае афармленне месца дзеяння на тэагральнай сцэне, якое стварае зрокавы вобраз спектакля.
Дэталь — значная падрабязнасць, якая характэрызуе героя ці асяродак быцця, можа быць носьбітам сімвалічнага сэнсу.
Дэтэктыў — твор прыгодніцкай літараіуры.
Дэфармацыя — адстушіенне ад успрынятай вокам натуральнай формы, пераўтварэнне бачнай формы.
Епітрахіль-—доўгая шырокая стужка, якая апранаецца вакол шыі.
Ерась (грэч. «асаблівае веравучэнне») — рэлігійны накірунак грамадскай думкі, які супярэчыць царкоўным дагматам артадаксальнай, афіцыйнай царквы, адступае ад яе.
Ерэтыкі — паслядоўнікі ерасі.
Жанр — гістарычна складзены падраздзел сукупнасці літаратурных твораў, ажыццяўляецца на аснове спецыфічных уласцівасцей іх формы і зместу.
КНІГІ ОНЛАЙН
