Шляхам адраджэння
Радзім Гарэцкі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 204с.
Мінск 1997
У Маскве з нагоды аб'яднання Расіі і Беларусі групай палітыкаў ініцыіру еццарэферзндум. У Беларусі спасылаюцца на тое, што на мінулых рэферэндумах большасць беларускага народа ўжо станоўча выказалася па гэтым пьгганні. Нагадаю, што гэта не зусім так. На перпіым рэферэндуме 1991 г. размова ішла пра захаванне СССР. на другім (май 1995 г.)—толькіаб эканамічнай інтэграцыі з Расіяй і, наадварот, падкрэсліваўся суверэнітэт Беларусі. Тое ж можна сказаць і пра праграму Прэзідэнта (тады кандыдата на гэту пасаду) і пра яго апошнюю канстытупыю.
Трэба падкрэсліць, што ніхто не супраць дружбы з Расіяй, з яе народамі і перш-наперш з рускім. ніхто не супраць цесных жанамічных раўнапраўных сувязей з магутнай суседняй даяржавай. як і з усші ініпымі краінамі, але той Саюз, аб якім марыць і да якога ідзе большасць су часных расійсюх і беларускіх палітыкаў. можа прывесці да знішчэння самастойнай дзяржавы Беларусі, да яе анпалюсу. Як стратамовы—гэта гібель нацыі, так і страта самастойнай дзяржавы — нябяспека для існавання беларусаў як самабытнай нацыі.
Даволі шырокім колам грамадскасці Расіі і Беларусі авалодала ідэя аб’яднання славян і праваслаўных. Сталі гаварыць прааб'яднанне славянскіх дзяржаў (праўда, пры гэтым, чамусьці, маюць на ўвазе толькі тры
дзяржавы, хаця ў Еўропе яшчэ каля дзесятка славянскіх краін). пра тое, што ёсць толькі адзін народ “славяне”, пгго не трэба іх дзяліць на нейкія больш дробныя нацыі А куды дзець шматлікія неславянекія і неправаслаўныя народы, якія жывуць у гэтых дзяржавах? Думаю, што большасць рускіх, украінцау і беларусаў з такім аб’яднаннем у адзіны “славянскі народ” і ў адну "славянскую дзяржаву” не пагодзіпца.
Па-за межамі Беларусі пражывае больш за 3,5 млн. беларусаў Амаль трэць беларускай нацыі рассеяна па свеце — гэта з усёй вастрынёй ставіід, праблему кансалідацыі беларусаў як нацыянальнага і культурнага цэлага, як важнага факгару ўмацавання дзяржаўвасш, выхаду зусеабдымнагакрызісу. Адметнасцю беларускай дыяспары з’яўляецца тое, што ва ўсе часы яна фарміраватася галоўным чынам шляхам вымушанага, прымусовага ці добраахвотнапрымусовага адтоку насельніцтаа ў выніку войнаў, нацыянальна-вызваленчых паўстанняў, нацыянальнага і рэлігійнага ўшску, масавых рэпрэсій,асваення цалінных зямель. вярбовак нановабудоўлі і інш. Г эта сталася трагедыяй для народа, бо амаль з кожнага пакаленкя беларусаў за апошнія два стагоддзі найбольш інідыятьгўныя, адукаваныя, свядомыя асобы, патрыёты Бацькаўшчыны сталі выгнаннікакгі са сваёй зямлі. I этыя нашы страты на пакутлівым гістарычным шляху моцна аслабілі генафонд нацыі. Нямала беларусаў, для якіх Айчына стала мачыхай, свае таленты, розум, лрацавітасць аддалі і аддаюць на карысць іншых народаў; сталі іх гонарам і славай. Сёння беларусы рассеяны па розных кантынентах. Найбольш сканцэнтраваны яны ў суседагіх дзяржавах, пры гэтьм напамежных цяпер тэрыторыях з Рэспублікай Беларусь жывуць на сваіх спрадвечных землях. Яшчэ гадоў 10— 15 таму лічылзся, што ў Польшчы, галоўньш чынам на сваіх этнічных землях на Беласточчыне, пражывае каля 400 іыс. беларусаў, зфаз называюць лічбу 250 тыс. Няўжо так хутка ідзе змяшпэнне Іх кзлькасш? На этнічнабеларускіх землях Расіі таксама каля 400 тыс. беларусаў. На цяперашні час на постсавецкай прасторы сканцэнтравана пераважная большасць усіх замежных беларусаў: у Расіі іх болып за 1 млн. 100 тыс., на Украіне — болып за 400 тыс., у Казахстане — 170, Латвіі — больш за 100, Літве — 60, Эстоніі — 25 тыс. і г.д. Пасля распаду СССР вызначылася тэндэнцыя вяртання суродзічаў на Бацькаўшчыну'; хоць іютым выразна праявілася і запавольванне гэтага працэсу, што выклікана пагаршэннем сацьіяльна-эканамічнага становішча, пяжкасцю ўладкавання на радзіме, бо рэпартацыі іх дзяржава аказвае вельмі слабую падтрымку. У1992—1994 г. Беларусь прыняла з новых незалежных дзяржаў каля 300 тыс. чалавек, з іх амаль 150тыс. беларусаў.
Сталыя суполкі суайчыннікаў пасля другой сусветнай вайны знаходзяццаў Англіі, Бельгіі, Францыі. сотні тысяч беларусаў жывуць у ЗША. Канадзе, Аргенціне, Бразіліі. Аўстраліі.
Найболып кампакгныя нацыянальныя суполкі сталі туг астраўкамі беларускай прысутнасці, апірышчам у захаванні народных традыцый. мовы, гісторьгі. памнажэнні набыткаў беларускай кулыуры. Менавіта эміграцыя доўтгія гады захоўвала ідэю дзяржаўі іаспі. незазежнасці Беларуа. гіс іарычныя наішянальныя сімвалы. Высілкамі. працай. талентам і самаахвярнасцю многіх беларускіх патрыётаў у замежжы існуюць грамадскія, палітычныя, асветніцка-кулыхрю>ія. навуковыя, рэлігійныя зрганізапыі. мастацкія суполкі, нацыянальны друк і асвета, пабудаваны храмы, кулыурныя цэнгры, створаны бібліятэкі беларускай лігаратуры і музеі. архівы. дзейнічаюць хоры. мастацкія калектывы. Яны сталі духоўнай асновай нацыянальнага самавызначэння, садзейнічаюць захаванню і перадачы нашчадкам традыцый свайго народа, яго мовы, кулыуры, гісторьгі, выяўленню сваёй самабьпнасці.
Грамадкасцю Беларусі асэнсоўваецца творчая, навуковая спадчына беларускага замежжа, якая ўжо стала адным з фактараў нацыянальнага адраджэння ў самой Беларусі. Апублікаваны навуковыя і літаратурныя гворы суайчыннікаў, арганізаваны іх мастацкія выставы. адбыліся дзве міжнародныя канферэнцыі “Культура беларускага замежжа”.
Неардынарная з'ява — існаванне ў замежжы беларускай нацыянальнай царквы. Цяперу ЗША, Канадзе. Вялікабрьпаніі, Аўстраліі дзейнічаюііь болып за 20 прыходаў беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы. беларускія прыходы юрысдыкныі канстанцінопальскага патрыярхату. беларускія каталіцкія (уніяцкія) Midi ў Лондане. Парыжы і парафія ў Чыкага. Царкоўна-рэлігійнае жыццё на нацыянальнай аснове складааецца і на постсавецкіх т эрыторыях.
Сучасная атуацыя ў беларускім далёкім замежжы характарызх'ецца, на жаль, затуханнем беларускага жыцця. Адыходзідь пакаленне выгнаннікаў, эмігрантаў пасля другой сусветнай вайны. Заходаяя дыяспара слаба падрыхтавана да прыезду новай, сённяшняй эміграцыі з Беларуа, аказання ёйпадтрымкі. стварэння адпаведных фондаў. Дэнацыяналізаваныя новыя перасяленпы. як правіла. слаба ўключаюцца ў нацыянальнаарыентаваныя беларускія суполкі пасляваеннай эміграцыі.
Другая тэндэнцыя жыцця дыяспары: працягваевда самавызначэнне беларусаў, іх арганізацыгаіае аб’яднанне ў былых савеіікіх рэспубліках. У 90-х гадах ужо некалькі дзесяткаў беларускіх таварыстваў, згургаванняў, ігэнтраў праводзяць культурна-асветнідкую. грамадскую дзейнасць у Padi,
Украіне, Малдове, Літве, Латвіі. Эстоніі. Казахстане. Кыргызсіане. Узбекістане. Некаторыя з іх ужо маюць свае памяшканні. друкаваныя органы, першыя беларускія іпколкі. Цяжкасці ў захаванні і пашырэнні беларускай прысутнасці па-заБеларусао вынікаюць з індыферэнтнасці значнай часткі суродзічаў. вялікай іх асіміляцыі, а тым больш іх нашчадкаў. Замежныя суайчыннікі раз’ядааны па ідэалаіічных, палітычных матывах. адносінах да нсзалежнасці Беларусі. На гэтай падставе адсутнічае паразуменне паміж беларускімі суполкамі. Нават такія колькасна вялікія і кампактныя беларускія асяродкі ў Маскве (75 тыс.), Санкт-Пецярбургу (90 тыс.), багатыя на іятэлектуальныя сілы, не маюць нацыянальных школ, свайго друку.
На постсавецкай прасторы пашырэнню нацыянальна-кулыурнай дзейнасці перашкаджае цяжкі эканамічны стан суайчыннікаў. Слабая матэрыяльная база нацыянальнай. грамадскай. кульгурна-асветніцкай і іншай дзейнасці вынікае з вельмі сціплай у болыпасці краін падтрымкі мясцовай улады, абыякавасці да гэтай справы з боку Беларусі, слабага падключэння да фінансавання дзейнасці нацыянальных суполак прадпрымальнікаў, бізнесменаў беларускага паходжання.
Самай жа галоўнай праблемай існавання і ўстойлівасці беларускай дыяспары, захаваняя яе як часткі народа з’яўляецца ўсё ж сган дзяржаўнасці. пагроза знікнення з карты свету незалежнай Беларусі, стаўленне кіруючых органаў Беларусі да замежных суайчыннікаў. у прыватнасці да нацыянальных арганізацый, якія выказваюцца за незалежную, дэмакратычную Беларусь. Абавязак дзяржавы надаць пэўныя правы для захавання інтарэсаў эмігрантаў у краіне іх гістарычнай Анчыны. Беларусь не мае закону аб абаропе іх правоў. Для суродзічаў на постсавецкай прасторы набыццё ці вяртанне беларускага грамадзянства звязана са значнымі цяжкасцямі, прасцей набыць расійскае. што і робяць беларусы ў новых незалежных дзяржавах, парываючы сувязь з уласным этнасам. У1993 г. у Беларусі на дзяржаўным узроўні была прынята грунтоўная праграма "Беларусы ў свеце”, але яна слаба выконваецца. Патрэбыы дзяржаўнаграмадскі фонд “Кулыура беларускага замежжа”. Беларускія прадстаўніцтвы за мяжой у большасці сваёй пе сталі каталізатарамі ііацьіянальнакультурнага жыцця, апорай для дыяспары. Асобна трэба сказаць пра абавязак на дзяржаўным узроўні клапаціцца аб адраджэнні нацыянальнакулыурнага жыпця на спрадвечна этнічпых белару скіх землях, якія аказаліся адарванымі ад метраполіі.
Патрэбна больш грунтоўная юрыдычная база і рэальныя механізмы для ажыццяўлення правоў і законных інтарэсаў замежных суайчыннікаў.
Іх правы не забяспечаны ні ў адносінах набыцця тут маёмасці, ні болыпага спрыяння ў галіне прадпрымальніцгва, бізнесу. Пракгычна не выкарыстоўваецца патэнцыял дыяспары ні ў сферы эканомікі, ні яе дзелавыя, палітычныя, культурныя і іншыя сувязі ў краінах пражывання.
Такім чьгнам, трэба адзначыць, што беларускі этнас, беларуская дзяржава і беларуская культура прысутнічаюць у свеце на працягу тысячагоддзя, пачынаючы ад Полацкага і іншых княстваў, а пазней з Вялікага княсгва Літоўскага. Падзел адзінага гістарычнага працэсу беларускага народа на этнічны бездзяржаўны і нацыянальна-дзяржаўны этапы—ёсць тэарэтычная памылка альбо банальнае антыбеларускае палітыканства. Наяўнасць розных этнонімаў (крывічы. дрыгавічы, рускія, ліцвіны) і палітонімаў (Полацкае княства, Вялікае княства Літоўскае, Беларусь і інш.) не адмаўляе цэласнасці народа і нацыі ў іх гістарычным аспекце. У гэтым плане Беларусь прысутнічала ў гісторыі як тыповая еўрапейская нацыя, якая на некалысі стагоддзяў стала ахвярай каланіяльнай і псеўдакулыурнай экспансіі.
Такой жа тэарэтычнай памылкай альбо палітычнай фальсіфікацыяй з’яўляецца абывацельская антыбеларуская канцэпцыя. паводле якой беларуская нацыя да канца XX ст. не сфарміравалася. не мела сваёй дзяржаўнасці і трывалай культурнай традыцыі. У тэарэтычным плане гэта фальшывая выснова ёсць вынік блытаніны паняццяў і гістарычных працэсаў; шмаглікія дэфармацыі, гвалтоўныя разбурэнні беларускіх нацыянальных структур. урэшце, этнацыд і масавы генацыд ігнаруюцца, выдаюцца за няздольнасць беларускага этнасу сфарміравацца ў дзяржаўную суверэнную нацыю.
КНІГІ ОНЛАЙН
