Шляхам адраджэння
Радзім Гарэцкі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 204с.
Мінск 1997
На Прэзідыуме Акадэміі навук Беларусі мы вырашылі прьшяць членаў акадэмій былога СССР у склад нашай акадэміі, каб хоць крыху маральна і матэрыяльна падгрымаць такіх людзей, як Заір Азгур. Ужо Незадоўга да смерці Заір Ісакавіч Азгур Агульным сходзам Акадэміі навук Беларусі быў абраны правадзейным членам.
АПАНТАНЫ ГІСТАРЫЧНАЙ НАВУКАЙ*
Мікалая Мікалаевіча Улашчыка я ўпершыню ўбачыў у 60-я гады, калі ён прыязджаў у пас. Дзедаўск (пад Москвой) да майго бацькі—Гаўрылы Г арэцкага, які ў той час працаваў там галоўным кансультантам па геалогіі Гідрапраекта. У даі сустрэч бацька і Мікалай Мікалаевіч ішлі ў лес пагуляць ці пасядзець на лавачцы ў невялічкі наш сад, які быў на ўскраіне пасёлка. Нярэдка і я далучаўся да іх. М.М.Улашчык быў вышэй сярэдняга росту, вельмі жвавы і рухавы, нягледзячы на даволі буйную фігуру. Скрозь акуляры іскрыліся чорныя вочы, якія вылучалі энергію, узнёсласць і розум. Апошняе выразна падкрэсліваў высокі гладкі лоб. Гаварыў характэрным голасам, хутка, крыху захліпаючыся.
Арыштаваны. як і мой бацька, у 1930 г. яшчэ зусім маладым чалавекам, нядаўна скончыўшымБДУ, М.М.Улашчык прайшоў “поўную” школу ГУЛАГа і быў рэабілітаваны толькі пасля смерці Сталіна ў "хрушчоўскую адлігу”. Толькі цяпер ён змог поўнасцю аддаць усе свае сілы на вывучэнне любімай ім навукі — гісторыі.
Мяне ўразіла, што абодвы былыя ахвяры балыпавіцкага рэжыму, якія амаль чвэрць веку пражылі пад дамоклавьгм мячом ‘‘ворагаў народа’’, так аптымістычна глядзяць на жыодё, прыгожа і чыста гавораць на цудоўнай беларускай мове, з такой любоўю думаюць пра Бацькаўшчыну і маюць самую вялікую мару—вярну цца на Радзіму, каб працаваць дзеля яе росквіту. Ад іх я тады пачуў многа слоў праўды. Але ў той час гэтыя словы гаварыліся яіпчэ ціхім прыглушаным голасам, каб не даляцелі да чужых вушэй... Асабіста для мяне Мікалай Мікалаевіч—гэта той чалавек, які адзін з першых адкрыў некаторыя праўдзівыя звесткі пра гісторьпо Беларусі, дапамог мне, з маленства адарванаму ад Бацькаўшчыны, зрабіць яшчэ адзін крок наперад па маім далёкім шляху да Беларусі.
М.М.Улашчык за адносна невялікі час, які быў адпупгчаны яму лёсам, стаў адным з буйнейшых гісторыкаў краіны. Хаця жыў і працаваў ён у Маскве, галоўныя намаганні яго светлай думкі, нястомнага пошуку і гворчага плёну прысвяціў гісторыі родаай Беларусі. Тое, што ён паспеў зрабіць для гісторыі нашай краіны, для адкрыцця многіх гістарычных яе старонак, першакрыніцведаў, — сапраўдны подзвіг. Асабліва ўражваюць яго нрацы па археаграфіі: ён складальнік і рэдакгар 32 і 35-га тамоў ‘ТІолного собрання русскнх летоішсей”, у якія ўвайшлі "Хроніка Быхаўца”, ’‘Хронікі
‘ 1996, ліпень.
літоўскія І жамойцкія”, летапісы Баркулабаўская, беларуска-літоўскія і інш. Многія з іх ён не толькі падрыхтаваў для выдання, але знайшоў і апісаў. Глыбінёй раскрыцця тэмаггьпа здзіўляе яго гістарычна-этнаграфічньі нарыс "Вёска Віцькаўшчына” — сапраўдная энцыклапедыя жыцця сваёй роднай вёскі.
М.М.Улашчык — нястомны рупліўца на ніве беларускай гісторыі, этнаграфіі, краязнаўства—да канца жьвдця марыў вярнуцца на Беларусь. Ён часта, калі прыезджаў у Мінск да сваіх родных сясцёр, па справах працы, для выступленняў з лекцыямі. заходзіў да бацькі. 3 кожным разам усё болыпы сум я бачьгў у яго выразных вачах ад таго, што пераезд аддягваецца...
Япгчэ ў 1973 г. акадэмікі АНБССР П.У.Броўка і Г.І.Гарэцкі напісалі ліст на імя прэзідэнта Акадэміі навук БССР з просьбай вылучыць доктара гістарычных наву к М.М.Улашчыка ў члены-карэспанд энты АН БССР. Яны пісалі: “М.М.Улашчык з'яўляецца выдатным савецкім гісторыкам. даследаванні якогапрысвечаны пераважна гісторыі Беларусі і Літвы XVI— XIX стагоддзяў. ...Вельмі вялікія дасягненні мае М.М.Улашчык у галіне вывучэння археаграфіі і гістарычных першакрыніц. Выключнае значэнне набыла манаграфія М.М.Улашчыка “Очеркн по археографнн а нсточннковеденню нсторші Белорусмн феодального пернода”, якая найболып поўна асвятляе гісторыю развіцця як гістарычнай навукі, так і гісторыю культуры Беларусі. Шмаг зрабіў М.М.Улашчьж у адшуканні, даследаванні і выдрукаванні беларускіх летапісаў—яго навуковая заслуга ў гэтай справе непараўнальная...”
На жаль, яго мара па розных прычынах так і не здзейснілася... Ул.Арлоў, які наведаў у Маскве ўжо безнадзейна хворага Мікалая Мікалаевіча, у спамінае: “Ён ведаў, што ў яго застаюцца ўжо нават не тыдаі, а дні жыцця, і не хацеў губляць ні хвіліны часу. Яму было цяжка гаварыць, але ў той кароткі мой візіт ён паспеў падрыхтаваць мне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Мікалай Мікалаевіч знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, вывезены ў глыбіню Расіі ў гады першай сусветнай вайны, Улашчык быў гіс'іорыкам да канца”.
I Іу. а мне на светлую памяць пра Мікалая Мікалаевіча—апантанага гісторьжа і пра майго бацьку засталіся дзьве вялікія кнігі ■‘Полное собранне Русскнх летопнсей” з аўтографамі М.М.Улашчыка: ‘Таўрылу Іванавічу Гарэцкаму з глыбокай пашанай. 6.ГУ.75” і ‘Таўрылу Іванавічу Гарэцкаму —чалавеку і вучонаму. Помнік нашай кулыуры. 13. VIL80".
V. ВУЧОНЫЯ ПРА зямлю
ВЕРА ЕГО В ТОРЖЕСТВО РАЗУМА, ДОБРА М КРАСОТЫ*
Род Вернацкнх, а позднее Вернадскнх, берет начало от лнтовскобелорусского шляхтнчаВерна, перешедшего на сторону казаков во время войн Богдана Хмельшшкого. Знаменнтьш пнсатель Владампр Галактпоновпч Короленко н Владнмнр РІвановнч Вернадскпй нмеліі одного прадеда. Сын прогресснвного профессора полнтнческой экономші, Владммнр йвановнч уже юношей выбрал путь ученого. После долгого колебання между гуманптарнымн наукамн н естественно-научнымн он выбрал последнне, посіушів на фнзнко-математнческнй факультет Петербургского уннверентета. Здесь огромное влнянне на него оказалн лекцнв выдаюшмхся русскнх ученых Д.Н.Менделеева, А.Н.Бекетова, Н.МСеченова н особенно его учнтеля В.В.Докучаева.
ймя Владамнра Явановнча Вернадского называют среда такнх самых веліжнх преобразователей естествознанмя. как Леонардо да Вішчн. Ломоносов, Дарвнн. Менделеев, Эйнпгтейн. Это связано с тем, что В.Н.Вернадскмй прннаддежал к мыслтелям. которые охватывалн свонм мудрым взором всю совокупность знаннй своей эпохм п на столетня определялн характер научного мнровоззреная. Еше прн жнзнн о нем было сказано, что в своем лііце он представлял всю Академню наук (а так говормлн только о М.В.Ломоносове). В.Н.Вернадскнй был велнкнм натуралнстом н мысліггелем, перешагнувішім нацнональные гранііцы, ставпшм частью обшемнровой наукм, кулыуры м просвепіеніія.
Вот высказыванмя о Вернадском его ученнков, также выдаюшнхся ученых. Академнк А.Е.Ферсман: “Десятнлетнямн, целымн столетнямн будут нзучаться м утлубляться его геннальные нден, а в трудах его открываться новые страннцы, служапше нсточннком новых нсканпй; многнм псследователям прндется учнться его острой, упорной н отчеканенной, всегда геннальной, но трудно поннмаемой творческой мыслм; молодым же поколенням он всегда будет служнть учнгелем в н^ке н ярюім образцом плодотворно прожнтой жнзші". Академнк А.П.Внноградов: “Владнмнр Нвановнч Вернадскнй —это целая эпоха в развнтан нашей
‘ За передовую наук>' 1988, 20 мая (Доклад на Обшем собранян АН БССР в честь 125-летня co дня рожденмя В. Вернадского).
наукн: блестяіцнй мннералог, крнсталлограф, геолог, геохнммк. бногеохймнк, радногеолог, ученый-эшшклопеднст, глубоко ннтересовавшпйся фнлософней, нсторней наукн н обшественной жмзнью. Нас, его ученііков. все поражало в нем. й страсть к кннге, н постоянная забота о науке, беспрестанное научное беспокойство н в то же время размеренное, спокойное руководство, неуклонное двнженне к намеченной целн. Поражала его вечная, яркая. шцутая молодость".
В чем же заключается феномен Вернадского? Это прежде всего поражаютая, уднвнтельная для ученого нашего временн — временн все возрастаюшей научной спецналнзацнн, подлннно ломоносовская энцнклопедйчность Вернадского. К наукам. научным направленням й ученмям, которые он создал млп прняамал в нх созданнн непосредственное участае, прішадлежат генетнческая мннералогня. геохнмня. радаогеологня. бпогеохнмня, ученне о снмметрнн н днсснмметрлн, ученне о жнвом вешестве, ученне о бносфере, концепцня автотрофностн человечества, науковеденне. ученне о ноосфере. А вот перечень наук н научных направленнй, в разшпае которых он внес суіцественный вклад: геометрйческая крнсталлографня, крнсталлофнзнка, крнсталлохлмня, теоріія строення снлнкатов, обіцая геологкя, ученне о газовом режнме Землн, географня, почвоведенне, нсторня прмродных вод, гндрогеологня, гндрохнмня, обіцая бнологня, космнческая бнолопія, экологня. косммческая хпмня, радаохнмля, метеорнтака н проблемы космнческой пылн, ученне о геологнческой ролм человечества, нсторня наукн н научного мнровоззрення, фнлософскне проблемы естествознання. Вернадскнй — едннственный академнк. который одновременно участвовал в работе сразу трех отделеннй AH СССР: геолоп>мннералогііческого, хнммческого л фіізнко-математнческого.
В.НВернадскнй не только выдаюшнйся ученый недавнсго прошлого, но н ученый. устремленный в далекое будуіцее. Во многнх областях наукн он опереднл свое время, будучн ученым-провндцем. He все его нден былн поняты н воспрлняты современннкамн н поэтому он пережші немало тяжелых мннут непонммання, отчуждення н даже злобных, чудовшцных по глупостн нападок крнтнкн, когда его обвннялм в “лдеалпзме”. “релнгнозностн” н прочнх грехах. Следует отметнть. что в жнзнн ученого былн н друтне тяжелые моменты: арест в начале 20-х годов, разлука с семьямл любамых детей, которые жнлп с 20-х годов за гранвдей н которых он н его жена, верная спутннца н помогцннца, так ннкогда н не увнделй. Многне его работы былн опублнкованы уже после смертн ученого, да н то с
болышімп купюрамн. йнтереснейпше мыслн н нден, содержашнеся в рукогпісях, в дневннках, пнсьмах к друзьям, ученым, жене, до снх пор егце не опублнкованы н хранятся в его самом обшмрном нз архнвов AH СССР. He допуская ленн мыслн н труда, он постоянно вел дневнмк, прн отьездах ежедневно пнсал жене, огромна перепнска его с друзьямн. С теченнем временн велнчііе ученого растет, все более значнтельным становнтся творчество велнкого естествонспьітателя, свершаются его прогнозы. Поэтому нынешнее 125-летне отмечено более іішроко н торжественно, чем 100-летне.
КНІГІ ОНЛАЙН
