Шляхам адраджэння
Радзім Гарэцкі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 204с.
Мінск 1997
СЫН ЛІЦВІНА ВЯЛІКІ РАСІЙСКІ НАТУРАЛІСТ*
(Да 150-годдзя з дня нараджэння Івана Чэрскага)
Яго імя носяць працяглая (болып за 1500 км) горная сістэма паміж рэкамі Калыма і Яна ў Якуціі і Магаданскай вобласці, горны хрыбет у Забайкаллі (Чыцінская вобл.), пасёлак на р.Калыма ў Якуціі (былы НіжнеКалымск), найвьгшэйшая (2763 м) вяршыня Байкальскага хрыбта, адзін з вулканаў Тункінскай упадзіны на Усходнім Саяне, даліна паміж Усходнім Саянам і Енісейскім кражам, два ледавікі на Байкальскім хрыбце, камень (зараз назіральная пляцоўка) на ўзбярэжжы Байкала каля вытокаў Ангары, стаянка першабытнага чалавека каля Іркуцка, некалькі выкапнёвых жывёл, вуліцы ў Маскве і Пскове. Рэдка хто з вучоных і падарожнікаў можа мець такі выдатны набор назваў у свой гонар. Імя Чэрскага стаіць побач з такімі вядомымі натуралістамі, як Аляксандр Гумбальт, Пётр СямёнаўЦяныпанскі. Мікалай Пржэвальскі і інш. Усё жыццё яго—подзвіг, які здолеў зрабіць чалавек без спецыяльнай адукацыі—вучоны самавук. пражыўшы усяго 47 гадоў.
Кожны народ, кожная нацыя лічаць за гонар мець такога славутага сына. Таму за прыналежнасць да сябе за яго змагаюцца і палякі, і літоўцы. і рускія, і беларусы. У гэтым сэнсе болып за ўсіх цяжка беларусам, бо іх тэрыторыя спачатку належала Рэчы Паспалітай, якая ў другой палове свайго існавання была ўжо чыста польскай, а потым—Расійскай і мперыі. У выніку сыны зямлі беларускай рабіліся дзеячамі польскімі ці расійскімі. Так здарылася і з Чэрскім. Па паходжанні ён, безумоўна, беларус. Нарадзіўся ў фальварку Свольна Дрысенскага павета Віцебскай губерні (зараз Верхнядзвінскі раён) 3(15) мая 1845 г. Яго бацька—Дзяменцій Іванавіч— з даволі багатай мясцовай шляхты, памёр, калі сыну было ўсяго 10 гадоў. Сам Чэрскі пра сябе заўсёды пісаў, што ён—“сын ліцвша" як сябе і называлі ўсе жыхары Вялікага княства Літоўскага, незалежяа ад нацыянальнасці (у тым ліку і беларусы). Ён скончыў Віленскую гімназію, а затым там жа вучыўся ў шляхецкім інстытуце. Вельмі здольны, ён вылучаўся веданнем пяці моў, добрым выхаваннем. элегантнасцю, вясёлым характарам. палкасцю. 18-гадовым юнаком прыняў удзел у паўстанні пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага і быў сасланы ў Омск радавым лінейнага батальёна. 3 таго часу Сібір, якой ён прысвяціў усё астатняе жыццё, стала для яго
* Звязда 1995. 13 мая.
другой Радзімай. Такім чынам, па паходжанні Чэрскі—беларус, выхаванне меў прапольскае, а стаў вялікім рускім падарожнікам і вучоным.
22 гады пражыў І.Чэрскі, як палітычны ссыльны, спачатку ў казармах Омска, а затым працуючы ў Іркуцку ва Усходне-Сібірскім аддзеле Імператарсхага Рускага геаграфічнага таварыства. Яму прыйшлося перажыць знявагу, несправядлівасць, пастаяннас адчуванне зняволенасці. дрэнных умоў жыцця (нярэдкіх на грані сапраўднай беднасці), а затым зайздрасці і інтрыг. Да ўсяго гэтага дабавйгіся хваробы сэрца. рэўматызму, галаўныя болі, нервовасць. Але нястрымнае імкненне да ведаў, да адкрыцця новага было непахісным. Пры недахопе кніг, спрыяльных бытавых умоў ён вучыўся і працаваў па 12—16 гадзін у сугкі. Пашанцавала на настаўнікаў і калег па працы: у Омску значны ўплыў на маладога пачынаючага навукоўца зрабіў вядомы географ Г.Патанін, зямляк бібліяфіл У.Квяткоўскі. а ў Іркуцку — зямляк заолаг Б. Дыбоўскі і геолаг А.Чаканоўскі. Вялікае значэнне мелі сустрэчы і перапіска з акадэмікамі А.Міндэндорфам. Ф.Шмідтам, Ф.Брандтам, А.Штраухам, Ф.Плеске, П.Сямёнавым-Цян-Шанскім і інш. Г алоўнай мэтай жыцця стала прага пазнання прыроды шляхам падарожжа па глухіх. яшчэ невядомых, але найпрыгажэіішых і цікавейшых мяадн Сібіры. Яго самы часты сказ: “Калі б людзі не вандравалі, як пазналі б яны прыгажосць і веліч свету...”
Найболыпых дасягненняў Чэрскі дабіўся ў галіне геалогіі і геаграфіі. Але ён быў сапраўдны натураліст з надзвычайна шырокім профілем: значны след пакінуў у заалогіі. анагоміі, археалогіі, метэаралогіі, цікавІўся батанікай, этнаграфіяй, фальклорам і інш. Чэрскі адкрыў многа розных геаграфічных аб'екдаў, у тым ліху новыя хрыбты, першым знайшоў і даследаваў палеалітычную стаянку ў Сібіры, сабраў і апісаў шэраг сучасных і выкапнёвых жывёл. Яго можна лічыць адным з заснавальнікаў эвалюцыйнай геамарфалогіі. Іван Дзяменцьевіч вывучаў геалагічную будову Саян. Прысаяння. Прыангар’я, басейнаў рэк Селенгі і Тунгускі, паштовага тракту ад Іркуцка до Урала і інш. Асабліва зялікую вядомасць мелі яго комплексныя даследаванні возера Байкал. За гэтыя працы Чэрскі быў узнагароджаны Рускім геаграфічным таварыствам малой сярэбранай і малой залатой медалямі, а затым і залатым медалём імя Ф.П, Літке.
Вясёлы і добразычлівы, праўдзівы і сумленны, сціплы і ўважлівы да людзей. заўсёды гатовы прыйсці на дапамогу, ён валодаў асобым дарам прывабліваць да сябе. Яго любілі простыя сібірскія сяляне і мясцовыя жыхары—якуты. бураты, юкагіры. Вельмі працавіты, патрабавальны да другіх і асабліва да сябе. акуратны, мужны, валявы, находлівы.
мэтанакіраваны, апантаны — гэтыя якасці, выхаваныя ім у шматлікіх вандраваннях, даііамагалі пераадолець усе цяжкасці палявой працы і нялёгкага жыцця, бліскуча выканаць разнастайныя даследаванні.
Атрымаўшы доўгачаканую амністыю. Чэрсю з жонкай і шасцігадовым сынам пераехаў у Пецярбург, дзе пражыў амаль сем гадоў і дзе яго чакала павага і шырокая вядомасць. Як лепшаму знаўцу Сібіры. яму даручылі абагульніць геолага-геаграфічныя веды па Сібіры ў шматгомнае выданне “Землеведенне Азнп". Ён мноіа працуе над гэтай манаграфіяй. выдае кнігу’ пра калекцыю паслятрацічных млекакормячых Новасібірскага архіпелага, выступае з дакладамі пра геалогію Азіі. Чэрскага выбіраюць сябрам многіх навуковыхтаварыстваў: Рускага геаграфічнага, Пецярбургскага мінералагічнага, Пецярбургскага прыродазнаўчага, Маскоўскага выпрабавальнікаў прыроды, Маскоўскага аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі, Маскоўскага археалагічнага. Але Чэрскаму “дутпна” ў горадзе, яго цягне Сібір, клічуць падарожжы. Нягледзячы на дрэнны стан здароўя, ён усё ж дабіваецца, каб яго паслалі ў трохгадовую экспедыцыю ў раён рэк Калымы, Індыгіркі і Яны. У пачатку 1891 г. Чэрскі разам з жонкай і 11 -гадовым сынам выехалі з Пецярбурга. А за паўгода да таго яны з радасцю наведалі родзічаў у Беларусі, бо памяць аб роднай Бацькаўшчыне таксама заўсёды жыла ў хворым і багатым сэрцы Івана Дзяменцьевіча.
Апопіняя экспедыцыя была хоць і цяжкай. але вельмі цікавай і выніковай. Амаль нявывучаная велізарная тэрыторыя прынесла Чэрскаму многа радасці ад адкрыцця новага ў напрамках размяшчэння вядомых і яшчэ зусім невядомых хрыбтоў. іх геалагічнай будовы, знаходак карысных выкапняў, збору калекцый мінералаў, жывёл і раслін і г.д. Усе матэрыялы вучоны старанна апрацаваў у час зімоўкі ў Верхне-Калымску. Але ў пачагку 1892 г., рыкгуючыся да новага летняга маршруту, Чэрскі адчуў, што стан здароўя ў яго зусім кепскі. Ён піша “Скорбный лнст” (так звалі бальнічны ліст у дарэвлюцыйных бальніцах), дзе падрабязна заносіць данныя аб сваім адчуванні. У маі ён піша "Открытьій лнст М.П.Черской" — такія лісты выдаваліся чыноўнікам пры паездках па справах службы. У гэтым лісце ён адзначае, што сумняваецца ў тым, што дажыве да ад’езду экспедыцыі. і таму даручае давесці яе да канца сваёй жонцы, якая павінна даплыць да Ніжне-Калымска і зрабіць усе назіранні.
1 чэрвеня экспедыцыя ўсё ж адплыла па Калыме. Яшчэ 25 дзён ён, сабраўшы ўсю волю, знешне зусім спакойны, кіруе экспедыцыяй, вядзе запісы, а калі не мае сілы трымаць аловак, дыктуе жолцы і сыну свае
назіранні. Чалавек вялікай адказнасці, жалезнай волі і мужнасці, Чэрскі ў апошні дзень жыцця, просіць жонку і сына пасля пахавання абавязкова закончыць экспедыцыю і ўсе калекцыі і запісы даставіць у Пецярбург. Гэты запавет яны гераічна выканалі.
У заімцы Калымскае, дзе пахаваны вучоны, у 1943 г. быў пастаўлены помнік “Выдаюіцемуся нсследователю Снбнрн. Колымы. йнднпіркн н Яны. Геологу н геогоафу Нвану Дементьевнчу Черскому (1845—1892) от благодарных потомков".
Беларуская зямля не павінна забываць сваіх славутых сыноў. Сярод іх Іван Чэрскі. Ужо ёсць вуліда імя Чэрскага ў Верхнядзвінску. намаганнямі энтузіяста — настаўніка гісторыі Б.Шымука ў Свольні адкрыты музей Чэрскага. там жа на месцы фальварка Беларускае геаграфічнае таварыства паставіла помнік — вялікі валун. Тут у дзень 150-годдзя з дня нараджэння нашага вялікага земляка Беларускія геаграфічнае і геалагічнае таварыствы правялі навуковхю канферэнцьпо. Але светлае імя славутага вучонага паграбуе болыпага ўшанавання ў помніках на Радзіме, у назвах вуліц Віцебска і Мінска, у далейшым вывучэнні яго спадчыны і жыцця.
КЛАССЙК ГЕОЛОГЙЧЕСКОЙ НАУКй’
(К 100-летмю co дня рожденпя академмка Нмколая Сергеевмча Шатского)
1 августа 1960 г. в возрасте почтл 65 лет умер Нлколай Сергеевнч Шатсклй — веллкяй геолог современностл. даректор Геологлческого лнстнтута AH СССР. лауреат Ленннской н Государственыой премлй. Эта была огромная утрата для отечественной наукн, мнровой геологлл. Особенно тяжело пережлвалл уход нз жлзнм этого выдаюідегося органнзатора научных лсследованлй, велнкого учнтеля, обаятельного человека сотруднлкл лнстшута л нанболее бллзкне к нему спецлаллсты в областн геотектоннкн.
Нлколай Сергеевнч не обладал крепклм здоровьем. но он был полон снл. энерпш, нмел нсключлтельно светлый жнвой ум. Новые научные лдел, новые планы лсследованлй переполнялн его, поэтому смерть Н.С.Шатского для всех была совершенно неожлданной. Возможно, он бллзко прннял к сердпу л пережіівал те неурядлцы, которые возшіклл между его ученлкамн пз Геологлческого ннстлтута п Московского государственного унпверсіітета на почве выясненля прлорлтетов прл составленлл Международной тектоннческой карты Европы. Похоронен Н.С.Шатскнй на "Введенсклх горах” в Москве. Ежегодно в этот день его бывшле сотрудннкл н ученнкн возлагают цветы к могпле незабвенного учлгеля.
Ннколай Сергеевлч был добрейшлй, ннтеллнгентный. высоко культурный м прлнцлплальный человек. Всегда уравновешанный в обшенлл с людьмп, доброжелательный, спокойный он был люблм почтл всемл сотрудннкамн лнстту'та. Его авторлтет, как ученого л руководіггеля. был чрезвычайно высок.
Геологлческнй ннстлтут AH СССР к тому временл был одннм нз лучшлх учрежденлй наук о Земле не только в Советском Союзе, но, пожалуй, л в ммре. Относмтельно небольшой по члсленностн (около 250 человек), ннстптут собрал налболее талантллвых представлтелей трех птавных направленнй геологнческой нгукн — страплрафлн, тектонпкн н лптологнл. Костяк его составлялл сотруднлкн того ГННа, который создал еіце в довоенные годы академлк А. Д. Архалгельсклй — учлтель н сподвпжнлк Н.С.Шатского. Н тот. л другой подблралл созрздішков очень тпіательно.
КНІГІ ОНЛАЙН
