Слоўнік Гродзенскай вобласці
Таццяна Сцяшковіч
Выдавец: Інбелкульт
Памер: 400с.
Смаленск 2018
Побач з поўнымі формамі наяўнасць сцягнутых форм прыметнікаў і займеннікаў у вінавальным склоне адзіночнага ліку жаночага роду: стару пёс’н’у, дбўгу ноч.
Побач з прыналежнымі прыметнікамі свіны, курыны, карбвін ужываюцца прыметнікі карбвячы, курачы.
Пашырана ўжыванне лічэбнікаў тыпу: паўтрац а, паўчварта.
Форма роднага склону адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду прыналежных займеннікаў: мой, твой, свой — майгб, твайгб, свайгб; у гаворках заходняй часткі вобласці — магб, твагб, свагб.
Форма роднага склону адзіночнага ліку жаночага роду прыналежных займеннікаў мая, твая, свая — у майё, у твайё, у свайё: у паўночна-ўсходніх гаворках вобласці — у майёй, у твайёй, у свайёй.
Форма 3-й асобы адзіночнага ліку дзеясловаў 1-га спражэння з націскным -е на канцы: пяйё, мдзё, н’ас’ё. На паўночнай ускраіне вобласці, у гаворках Астравецкага, Смаргонскага, Ашмянскага раёнаў — форма -ець: п’айёц’, н’ас ец’, ндз’ёц’
Форма 3-й асобы адзіночнага ліку дзеясловаў 1-га спражэння з націскам на аснове з канцавым -а: грёйа, скажа, м ’ёл’а. У гаворках паўночных раёнаў вобласці — формы -аць, -’аць: скажац’, грёйац’, пацёйац’.
Форма 3-й асобы адзіночнага ліку дзеясловаў 2-га спражэння з націскам на аснове —’мць: нбс’нць, вбз’мць, кбс’мць. У паўночных гаворках вобласці — форма -а, -’а: гавора, нбс’а, хбдз’а.
Форма 1 -й асобы множнага ліку дзеясловаў 1 -га спражэння пад націскам з чаргаваннем цвёрдых і мяккіх парных зычных або заднеязычных і шыпячых -ем, -’ем: ндз ем, н’ас ем, п’ачём. Форма 1-й асобы множнага ліку дзеясловаў цяперашняга часу або будучага простага з ненаціскным канчаткам -’ам, -ам: кажам, мбжам, кбл’ам, знайам, змел’ам, пбл’ам.
Форма на -мо пад націскам у дзеясловах 1-й асобы множнага ліку цяперашняга або будучага простага часу 2-га спражэння: с’адз’ммб, пастайммб, л’ажымб; у паўночнай частцы гаворак — форма -мм: с’адз’йм, гл’адз’йм, пастаййм.
Форма дзеясловаў 2-й асобы множнага ліку цяперашняга часу з канцавым націскным е —ац’е, -мц’е: н’ас’ац’ё, б’араце, с’адз’ц’ё, л’ац’мц’ё.
Ненаціскны канчатак 3-й асобы множнага ліку дзеясловаў 2-га спражэння — -’аць, -аць: хбдз’ац’, вбз’ац’, гавбрац’, прбс’аф
Форма 2-й асобы множнага ліку загаднага ладу дзеясловаў 1-га спражэння — -’ец’а -ец’а пад націскам: бёц’а, п’ёц’а, н’асец’а, в’адзец’а, станавец’а; кажёц’а, б’арёц’а, хадзец’а.
У дзеясловах 2-й асобы множнага ліку загаднага ладу з націскной асновай на шыпячую адзначаецца форма -ча: йёшча, машча, звашча, лашча.
Утварэнне форм будучага часу незакончанага трывання адбываецца з дапамогай дзеяслова «буду»: буду с’адз’ёц’, бўдз’ем раб’йц! У паўднёвай частцы гаворак сустракаецца форма будучага часу незакончанага трывання з дапамогай дзеяслова «мму» сінтэтычнага выражэння: хадытыму, хадытым’еш, казатыму, казатым’еш.
Дзеяслоў «ёсць» ужываецца ў формах йе, йо, йес’ц’, йос’ц’, йест.
На ўсёй тэрыторыі вобласці пераважна ўжываецца галосны ’а пасля мяккага с’ у зваротнай часціцы дзеясловаў: с’м’айўс’а, с’п’ашайус’а, сустракаўс’а. У гаворках паўднёвай і цэнтральнай частках вобласці сустракаецца галосны ’о, о пасля с у зваротнай часціцы дзеясловаў: байўсо, байўс’о, с’м’айўс’о.
Сустракаецца форма старога парнага ліку назоўнікаў жаночага і ніякага роду: дз’в’е в’адрё, аб’ёдз’в’мйа руцё, дз’в’е с’ц’ан’ё.
Ужываецца канструкцыя з родным склонам у ролі дапаўнення: знайшбў грыба, ваз’м’й каша, зав’адз’й трактара.
У гаворках Гродзенскай вобласці ўжываюцца арыгінальныя прыслоўі: узаўтра, был’а-куды, бала-йак, кадз’ё, кал’ннёйачы, л'ётко, лншён’, лавай, л’адайак, л’ўдско і г.д.
У паўночных гаворках вобласці часта ўжываецца дзеепрыслоўе ў ролі выказніка: Жбнка пайшбўшы ў пбл’а. Каб быў с’еўшы ў той арббн, то н’н стайаў бы /Астр./.
Спіс скарачэнняў
Скарачэнні назваў раёнаў
Астр. — Астравецкі Ашм. — Ашмянскі Бераст. — Бераставіцкі Ваўк. — Ваўкавыскі Вор. — Воранаўскі Гарадз. — Гарадзенскі Дзятл. — Дзятлаўскі Зэльв. — Зэльвенскі Іўеўск. — Іўеўскі
Кар. — Карэліцкі Лід. — Лідскі Маст. — Мастоўскі Навагр. — Наваградскі Свісл. — Свіслацкі Слон. — Слонімскі Смарг. — Смаргонскі Шчуч. — Шчучынскі
Іншыя скарачэнні
абразл. — абразлівае
безасаб. — безасабовы дзеяслоў выкл. — выклічнік
груб. — грубае
дзеепрым. — дзеепрыметнік дзеепрысл. — дзеепрыслоўе ж. — жаночы род жарт. — жартоўнае займ. — займеннік
зак. — закончанае трыванне застар. — застарэлае зборн. — зборны назоўнік злучн. — злучнік
зневаж. — зневажальнае
іран. — іранічнае
ласк. — ласкальнае
лаянк. — лаянкавае
ліч. — лічэбнік
м. — мужчынскі род
мад. сл. — мадальнае слова мн. — множны лік
н. — ніякі род
неадабр. — неадабральнае
незак. — незакончанае трыванне пабочн. сл. — пабочнае слова
памянш. — памяншальнае
перан. — пераноснае значэнне прым. — прыметнік
прыназ. — прыназоўнік прысл. — прыслоўе спалуч. — спалучэнні словаў спец. — спецыяльнае субст. — субстантыўны часц. — часціца
АБАДЗЮШКА ж. Бадзяк, пустазелле. Каб наяенемач, наабадзюшкугэту, наперла, халера, наўсю картофлю. Кадзішкі Лід. АБАЗВЕЧЫЦЦА зак. Спрацавацца, замарыцца. Начыста абазьвечылася, рук ні чую. Гудзяняты \ўеўск.3усімсёньня абазьвечылася, ажу Трабы пяшком сходзіла. Баравікі Іўеўск.
АБАЗВЕЧЫЦЬзак. Скалечыць. Памалуі праяжджаў глядзі, каб скаціну ні абазьвёчыў. Забалацце Кар. Адыдзіся, а тояк абазьвечаць машына), будзяш крывы. Бабонеўка Кар.
АБАЛОТНІК м. спец. Дэталь ровара, якая прыкрывае кола. Хоць абалотнік прыкруці ўровары, каб ні стукаў. Міжэвічы Слон.
АБАЛЯНЕ н. Амбулаторыя. Уабаляне трэба схадзіць, парашкоў купіць, надта галава баліць. Лелюкі Іўеўск.
АБАМБЕРЫЦЦА зак. груб. Аб’есціся. Абамберыўся я гэтымі яблыкамі, аж Ьыхаць цяжка. Залясоўшчына Іўеўск. АБАМШЫЦЬ зак. Пракласці мохам. Хату абамшылі, mo j зімоў цёплаў маразы. Шутавічы Смарг.
АББІВАЦЦА незак. Ленавацца. Гэты Уладзімір толькі аббіваяцца каля другіх, абы дзень запісалі. Клюшчаны Астр. АББІЦІК м. Гладыш з абабітымі краямі. Твоіаббіцік чуцьліпіць, выкінь тыяго. Вялікая Палонка Дзятл.
АБВЕТРАНКА ж. Патрэсканая скура. У бабулі пачалася абветранка ад вады. Прывалка Гарадз. (Прывалкі) АБВОГНЕНЫ (абвогняны) дзеепрым. Асветлены агнём. Расклалі агонь і стаяліўсеабвогняны) на грудку. Турэц Кар. АБВОРКА ж. Завязка. Вось, зьвяжы абворка} у курыцы лапкі і нясі сабе дахаты. Янавічы Навагр.
АБГАКАВАЦЬ, АБГАКАЦЬ зак. Акучыць, абгарнуць. Прынясі гачку з хлява, заўтра трэба абгакаваць буракі. Завельцы Астр. Плро, дзеўка, буракеабгакаць, вуньякзарасьлі. Каты Смарг. АБГАЛГАНІЦЦА зак. груб. Няўдала пастрыгчыся. Aj, дзе ты так абгалганіўся, хто гэта цябе абгалганіў? Лялянцы Вор. АБГАНЯНКА ж. Груба абдзёртыя ячменныя крупы. Купіла абганянкі, потым на мукузьмелям. КасцяневаШчуч.
АБГОРНІК м. Акучнік (прылада абгортваць зямлёю). Перш былі конныяабгорнікі, а цяперадно трактарныя. Завельцы Астр.
АБДАВАЦЦА незак. Упраўляцца з гаспадаркаю. Ужо восьма гадзіна, трэба najсьці абдавацца. Апіта Іўеўск.
АБДАЦЦА зак. Управіцца з гаспадаркаю. Мая гаспадыня абдалася на вечар і паішла да суседкі. Галімшчына Іўеўск. АБДАЦЬ зак. Дагледзець. Кожын дзень трэба абдаць жывёлу, пакарміць усіх, куды жя паеду? Сонічы Гарадз.
АБДЗІРАНЕЦ м. Абадранец. Адзенься прыгажэ/, a то цябе палічаць за абдзіранца. Дашкавічы Свісл.
АБДЗЯБОШЫЦЬ зак. Падмануць. Цётку абдзябошылі зусім, а яна напраўду падумала, што дзядзька прыехаў. Хорашава Навагр.
АБДОЖДЖАНЫ дзеепрым. Абліты дажджом. Каббыў крытыў нас ток, то добра было б, а так абдожджанае жыта на элеватар ні павезеш. Макараўцы Бераст. АБДУЛЫ прым. перан. Сярдзіты. Тата быў сёня абдулы, мы баялісяўяго папытаць пра грошы. Лынтуп Іўеўск.
АБДУЦЦА зак. перан. Спахмурнець. Наша малая абдулася і старць, нічога ні кажа. Ляйкі Іўеўск.
АБДУЦЬ зак. Успушыць, узадзьмуць. Ах, божачкі, людзі добрыя, дапамажэця, маю карову абдуло'Вараны Бераст. АБЕДНІК м. Гаршчочак варыць страву. Крупнікуабеднікуўкіс, трэба салёнікі зварыць. Савані Свісл.
АБЕІ ліч. Абедзве. УТэклі a6eji дзяўчаткі так фа/на прыбраны. Жылі Іўеўск. АБЕЛАП прысл. Абедзвюма лапамі. Малыякоўзаюццапападлозя, шчанюккоціка паваліць і абелап яго хватая. Лукі Кар. АБ'ЕХАНЫ дзеепрым. Апушчаны ўніз. Лянь, у цябе рубаха аб’еханая на ганавіцы. Нагародавічы Дзятл. Чамуўця6е аб’еханая так хустка з галавы, ты жзьмерзьняш. Варакомшчына Дзятл. АБЕЧКА ж. Складка. Надта кепско ты хусьцінку завязала, шмат абечак нарабіла. Шчанец Шчуч.
АБЖАЛІЦЬ зак. Апратэставаць. Гэту пастанову суда mama яшчэ абжаліць можа. Пескаўцы Лід.
АБЖАРКАж.Сталовая. Тыцяперідзіўабжарку, а я паеду дахаты. Лелюкі Іўеўск. АБЖЭРГАЦЬ зак. Сесці верхам. Прышоў, абжэргаўуслон і сядзіцьяк пан. Вайшнарышкі Ашм.
АБЗАДАЧАНЫ дзеепрым. Прызначаны, накліканы. Ужо былі абзадачаныўсе вясельнікі, а бацькенаварылі, напякліўсяго, і раптам маладыя пасварыліся, вяселё затармазіласё. Загор’е Кар.
АБІНДЖУРАВАЦЬ, АБІРЫЧЫЦЬ зак. іран. Пастрыгчы. Хто гэта цябе так абінджураваў, што глядзець брыдко? Каняўцы Зэльв. Да наспрыяжджая палікмахер, абірычыць хлопцаў, то намесяцы два ні трэбаўжо грэблам драць валасы. Лелюкі Іўеўск.
АБІНДЗЕЖЫЦЬ зак. груб. Абадраць, сарваць. Гані ты яго ад сібе, ён можа да нітачкі абіндзежыць цібе. Сямёнава Ваўк. АБКАПАНІЧЫЦЬ зак. Абматычыць. Дар ця мне, цётка, сваё) капаніцы, трэба абкапанічыць картоплі ў гародзе. Дзешкаўцы Свісл.
АБКАШАРЫЦЬ зак. Памыць, пачысціць. Хоць трохо трэбо сібе абкашарыць, бо такая чорная, як сьвятая зямля. Цярэшкі Ваўк.
АБКАШЛАЦІЦЦА зак. Памарнець, пастарэць. МарылямалаЬая была спраўная, цяпёр жыве адна, сагнўлася, абкашлацілася, цяжка жывёцца ё) без старбга. Прывалка Гарадз. (Прывалкі) АБКІНУЦЦА зак. Абхінуцца, накрыцца. Абкінься хўстка), бо дождж ідзе. Лаздуны Іўеўск.
АБКОСАК м. Абкос. Дрэнна кбсіш, абкбскіўцябёастаюцца. Макараўцы Бераст. АБЛАПАТАЦЬ зак. іран. Перагаварыць. Гэтыя бабы ні мбгуць адна аднў аблапатаць. Дакудава Лід.
АБЛАЧЫНА ж. Воблака. Учдра былі адныя аблачыны на небі, а сёня нівбдна) аблачынкі німа. Альберцін Слон.
АБЛАЧЫНКАж.памянш.даАБЛАЧЫНА А БЛ АЧ ЫСТА прысл. Падобна да воблака.
У нас каля гардда цьвіцё каліна, гэтак аблачыста ў бёлае абвілася. Сімакава Кар.
АБЛЁВУХ м. абразл. Чалавек з вялікімі вушамі. Вунь moj аблёвухужо сядзіць каля тваё дачкі. Каты Смарг.
АБЛЕЙМАВАЦЬ, АБЛЁЯЦЬ зак. Аблямаваць. Трэба мне рукавы ў рубашцы абле]маваць. Забалацце Кар. Я сва)мў Васілюякаблёяламфткі тўюзіму, дык яшчэ і цяпер цэлыя. Самаравічы Зэльв. АБЛЁТАВАНЫ, АБЛЁТКАВЫ прым.Аеташні. Аблётаваны бычокужо вялікі. Цянюкаўшчынаіўеўск. Трэбазлажыйраблёткавыядрдвыўсьцірту. Грамавічы Шчуч. АБЛІВАКА ж. Абдіваха, адліга. Увёсну, як пачынаяцца аблівака, то машыны не праходзяць тут. Лелюкі Іўеўск. аблігавАць зак. Апраўдаць, прабачыць. Ён такі гіцаль, а тыяшчэхочаш яго аблігаваць. Аялюшаўцы Шчуч.
КНІГІ ОНЛАЙН
