КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
Праблема існавання цікавіла яшчэ Сёрэна Кіркегара, дацкага філосафа і пісьменніка, які ў сярэдзіне XIX ст. крытыкаваў філасофскі рацыяналізм Гегеля і супрацьпаставіў яго «абсалютнаму духу» адзінкавае, «сапраўды канкрэтнае» чалавечае існаванне, інтымна-асабістае перажыванне і рэфлексію саманазірання (адзін толькі «Дзённік» Кіркегара склаў 14 тамоў). Яго цікавілі паняцці «абавязак», «страх», «вера», «надзея», «жарсць», «хвароба», «выбар», «апошнія ісціны»: у гэтым ён збліжаецца з апосталам Паўлам, св. Аўгусцінам, Паскалем, Лютэрам, нарэшце, з Дастаеўскім і Ніцшэ. У частотным слоўніку экзістэнцыялістаў асаблівае месца займаюць тэрміны «боль», «пакута», «туга», «нуда», «адзінота», «пакінутасць», «клопат», «трывога», «млосць», «агіда», «нэндза» іпмат якія з іх сталі назвамі цэлых твораў. У гэтых тэрмінах выяўляе сябе песімістычны погляд на гістарычны прагрэс, які грунтаваўся на дасягненнях навукі і тэхнікі і завяршыўся кашмарам двух сусветных войнаў. Экзістэнцыялізм звяртаўся да чалавечай асобы з заклікам зрабіць свой канчатковы выбар на карысць сапраўдных чалавечых каштоўнасцяў, да «самой сябе», сваёй «самасці». Рэлігійны і атэістычны экзістэнцыялізм па-рознаму тлумачаць дачыненні чалавека і Бога, а ў сувязі з гэтым і праблемы свабоды. Прыхільнікі рэлігійнага экзістэнцыялізму (Марсэль, Хайдэгер, Ясперс) атаясамліваюць чалавека са Збаўцам (Ісусам Хрыстом), асуджаным ад нараджэння на пакуты і на інтымны ўнутраны ды- ялог з Богам. Чалавек, у адрозненне ад астатніх жывых істотаў, здольны выходзіць за межы свайго зямнога існавання і асабістага жыццёвага досведу, самавызначацца, здзяйсняць свядомы выбар. Яго становішча ў свеце, дзе існуе смерць, надзвычай няўстойлівае: ён увесь час павінен даваць «адказ» на пытанне, як быць у гэтай «чалавечай сітуацыі», незнаёмай ніводнай жывой істоце, павінен рабіць «выбар» на карысць існавання. Прыхільнікі атэістычнага экзістэнцыялізму (Сартр, Камю) лічаць, што чалавек, «закінуты» ў абязбожаны свет, «асуджаны быць свабодным», мусіць цярпліва несці на сваіх плячах увесь цяжар зямнога быцця, перажываць «усю горыч свету» (Чорны), мужна змірыцца з думкаю пра сваю «выпадковасць», «канечнасць», «крохкасць», пра ажыццяўленне сябе, сваіх жаданняў і лятункаў «тут і цяпер», а не ў «патойбочным свеце». Свой свядомы і адказны «выбар» чалавек робіць сам, не спадзеючыся на староннюю дапамогу, «на свой страх і рызыку», «без гарантыі на поспех», ён увесь час «павінен быць тым, што ён ёсць», інакш кажучы, чалавекам. «Сапраўднае існаванне», якое ўспрымаецца ў свеце рэлігійнага экзістэнцыялізму як кволая надзея чалавека на тое, што «ёсць нешта, што бясконца перавышае яго», гэта значыць Бог, у свеце атэістычнага экзістэнцыялізму ацэньваецца як «авантура», якая «мае найбольш шанцаў скончыцца кепска» (Сартр), як «бунт» супраць багоў (Камю). Паняцці «асоба», «выбар», «сэнс існавання», «адзінота», «смутак», «пакута» збліжаюць філасофію экзістэнцыялізму з мастацкай літаратурай, якую невыпадкова называюць «чалавеказнаўствам». Менавіта мова мастацтва зрабіла зразумелай філасофскія паняцці, а экзістэнцыялізм гэткім незвычайна папулярным, асабліва ў Францыі, дзе існавала даўняя традыцыя перакладаць складаную мову філасофіі на даступную мову мастацкіх вобразаў. Літаратурныя творы Сартра і Камю найперш выяўлялі пэўны настрой душы, стан чалавека, які адчуў сваю адзіноту ў вялікім і халодным свеце, дзе «усё дазволена», паколькі «Бога няма», «усе багі памерлі». Чалавек, знаходзячыся не па сваёй волі ў «памежнай сітуацыі», мусіць зрабіць свой свядомы «выбар», узяць на сябе ўсю «адказнасць» і, нягледзячы на «абсурд», што пануе ў свеце, знаходзіць сэнс у сваім векавечным і амаль безнадзейным змаганні. Тэрмін «абсурд» (лац. ad absurdum які зыходзіць ад глухога) для экзістэнцыялізму з’яўляецца стрыжнявым. Ён абазначае бязглуздасць, бессэнсоўнасць існавання ў абязбожаным свеце, чужым і варожым чалавеку. Чалавек усведамляе сваю адчужанасць ад прыроднага свету, які не ведае, што такое смерць («адзіная рэальнасць», «канец усіх гульняў»), Адсутнасць веры ў «неўміручую душу» пазбаўляе чалавека перспектывы: паняцці «будучыня», «вечнасць», «бясконцасць» не маюць для яго ніякага сэнсу, бо сам ён «канечны». Здольнасць з дапамогаю розуму спасцігаць свет, крок за крокам набліжацца да «абсалютнай ісціны», стварае ў чалавека ілюзію, што ён усёмагутны і ўрэшце здольны адкрыць таямніцу жыцця, перамагчы тым самым вядома, у далёкай будучыні нават самую смерць. Аднак штодзённае «існаванне» ўвесь час нагадвае чалавеку, што менавіта яна з’яўляецца адзінай відавочнай рэальнасцю, няхай сабе зменлівай, хуткаплыннай, крохкай. Застаецца пазбавіцца ад ілюзій, глянуць навокал цвярозымі вачыма, быць сумленным і шчырым з самім сабою, узняцца над сваімі пакутамі і паразамі: «Яснасць бачання, якая павінна быць яго пакутаю, ператвараецца ўяго перамогу» (Альбэр Камю). Менавіта гэта «яснасць бачання» дапамагла французскім экзістэнцыялістам Сартру і Камю зразумець, з аднаго боку, абсурднасць існавання, а з другога зрабіць свой маральны выбар, прыняць адказнае рашэнне і быць падрыхтаваным да таго, каб дапамагчы іншым людзям у цяжкім змаганні за годнае існаванне. I Камю, і Сартр актыўна ўдзельнічалі ў Французскім Супраціўленні, спавядаючы ў сваім жыцці і творчасці трагічны стаіцызм (Камю) і бунтаўніцкі выклік (Сартр). Філасофскія катэгорыі «існаванне», «выбар», «абсурд», сама філасофія экзістэнцыялізму так ці інакш, на эмацыйным і на рацыянальным узроўнях, знайшлі свой адбітак у творчасці Антуана дэ Сэнт-Экзюперы, Кузьмы Чорнага, Сальвадора Далі, Самюэля Бэкета, Эжэна Ёнэска, Андрэя Таркоўскага, Алеся Адамовіча, Віктара Казько, Алеся Разанава і інш. Васіль Быкаў стварыў уласную версію экзістэнцыялізму, дзе таксама пры- сутнічаюць экстрэмальная сітуацыя, выбар, унутраная свабода, але гэта асэнсаваны выбар, які мае істотнае маральнае значэнне. Васіль Быкаў не судзіць сваіх герояў, няздатных да канструктыўнага выбару. Ён ведае прыроду чалавека, істоты крохкай, ён асуджае ўдзел у вайне жанчын, дзяцей, старых, і таму створаная ім мадэль экзістэнцыялізму мае выразны гуманістычны характар. Альбэр Камю Альбэр Камю (1913-1960), французскі пісьменнік, філосаф, публіцыст, кумір пакалення сярэдзіны XX ст., «вольны стралок», які нязменна знаходзіўся ў гушчы бойкі за розум і душу сваіх сучаснікаў, чула адгукаючыся на «слабы шум надзеі, народжанай, адухоўленай і падтрыманай мільёнамі індывідаў». Нарадзіўся ён у французскім Алжыры ў сям’і сельскагаспадарчага рабочага. Захапляўся метафізікай, літаратурай, тэатрам і спортам. Змушаны змяніць свае планы праз цяжкую хваробу, ён паступіў на філасофска-гістарычны факультэт Алжырскага ўніверсітэта. У студэнцкія гады ўступіў у шэрагі Французскай кампартыі, але выйшаў з яе ў 1937 г. У пачатку 1938 г. Камю стаў журналістам. Спрабаваў пайсці ваяваць добраахвотнікам у пачатку Другой сусветнай вайны, але атрымаў адмову з прычыны хваробы на сухоты. Кароткі час жыў у горадзе Аране, дзе вучыў габрэйскіх дзяцей, выгнаных са школы новым рэжымам. 3 1940 г. жыў у Парыжы. У 1942-м уступіў у падпольную групу «Камба», рэдагаваў аднайменную газету, сімвал Супраціўлення. У гады вайны апублікаваў аповесць «Чужаніца», эсэ «Міф пра Сізіфа» (абодва творы 1942). ІІасля вайны была пастаўленая яго напісаная яшчэ ў 1944 г. п’еса «Калігула» (з Жэрарам Філіпам у галоўнай ролі). У 1947 г. выйшаў у свет раман «Чума». Апошнім яго філасофскім творам стаў «Уз- бунтаваны чалавек» (1951), у гэты час з’явіўся і раман «Падзенне» (1956). Альбэр Камю асудзіў падаўленне савецкімі войскамі народнага паўстання ў ГДР ў 1953 г. і ў Венгрыі ў 1956 г. У 1957 г. ён стаў лаўрэатам Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры «за значныя мастацкія творы, у якіх з прарочай глыбінёю гаворыцца аб праблемах чалавечага быцця ў наш час». Загінуў у аўтакатастрофе. Камю вечны шукальнік ісціны. Яго філасофскія і мастацкія тэксты сведчанне яго пошуку, сумневаў, роздуму, трывогі. Пачынаў ён як «рамантычны экзістэнцыяліст», які «вылечыўся ад пакутлівых парываў працяглым сузіраннем прыроды». Штуршком да філасофскага пошуку служыла адчуванне сябе «дзесьці на паўшляху паміж жабрацтвам і сонцам. Жабрацтва перашкодзіла веры, быццам усё цудоўна ў гісторыі і пад сонцам, сонца навучыла мяне, што гісторыя гэта не ўсё». 3 дапамогай асветніцтва Камю спадзяваўся наблізіць прыход «носьбітаў дзеяння і, разам з тым, носьбітаў ідэалаў». Юнацкі аптымізм і жыццярадаснае светаадчуванне Камю хутка знікалі напярэдадні Другой сусветнай вайны, калі чалавецтва спаўзала ў прорву катастрофы і адбывалася крушэнне ўсіх маральных каштоўнасцяў. Думка пра абсурдную бессэнсоўнасць светабудовы, на якой акцэнтаваў увагу Камю ў першы перыяд сваёй творчасці, вызначыла пафас згаданай філасофскай працы «Міф пра Сізіфа» (з характэрным падзагалоўкам «Эсэ пра абсурд»), Міфалагічны Сізіф і ёсць той самы абсурдны герой, які, бадай, першым усвядоміў сваё чалавечае наканаванне, выразна ацаніў сваё становішча і паўстаў супраць усіх багоў, супраць самога лёсу («ён вышэйшы за свой лёс, ён цвярдзейшы за свой камень»). Выснова, да якой прыходзіць пісьменнік, аптымістычная, бо яго Сізіф выявіў гераічную гатоўнасць да змагання, да самасцвярджэння: «I адной барацьбы за ўзыход да вяршыні ўжо досыць, каб напоўніць чалавечае сэрца. Сізіфа трэба ўяўляць шчаслівым». Аповесць «Чужаніца» развівае думку Камю пра абсурд як асноўную характарыстыку быцця чалавека ў бязглуздым свеце. Мёрсо, герой гэтага твора, звычайны клерк, адмаўляецца жыць у свеце, поўным умоўнасцяў і ўсталяваных правілаў. Ён адкрыта заяўляе аб сваім «недаверы да фармальнай маралі», якая патрабуе ад яго фальшу і выканання рытуалу. Грамадства не прымае яго спробу гаварыць на мове, пазбаўленай умоўнасцяў, асуджае яго і адкідае, бо адчувае пагрозу сабе. Мёрсо адмаўляюцца разумець нават сябры і каханка, але ён тым не менш выбірае адзіноту і маўчанне, свядома шукае смерць як выйсце з безнадзейна-трагічнага становішча. Чужаніца ў шматлюдным свеце, ён, ведаючы, што шчырае прызнанне адно абцяжарыць яго віну, не лічыць патрэбным хаваць, што нікога не любіць і ні ў што не верыць. Мёрсо немагчыма судзіць па законах чалавечай маралі, бо сам ён лічыць гэтыя законы (нормы, правілы) спосабам затуманіць яснасць бачання і замірыць чалавека з бессэнсоўным быццём. Ён пераступае рысу паміж дабром і злом, нават не заўважыўшы гэтай рысы, бо яна для яго не існуе. Мёрсо «абсурдны герой», таму ўсякая спроба зразумець яго, маркіраваць (забойца ці пакутнік, вылюдак ці зомбі, недачалавек ці звышчалавек) завяршаецца няўдачай. Бліжэй да праўды стаіць азначэнне самога Камю: «Гэта адзіны Хрыстос, якога мы заслугоўваем». Ён «чужы», «старонні». «Герой кнігі, тлумачыў пісьменнік, асуджаны таму, што не гуляе ў гульню тых, хто вакол яго. 3 гэтага гледзішча ён чужы грамадству, у якім жыве. Ён блукае воддаль ад іншых па ўскраінах жыцця прыватнага, самотнага, пачуццёвага. Ён адмаўляецца хлусіць... Ён кажа тое, што ёсць напраўду, ён пазбягае маскіравання, і вось ужо грамадства адчувае сябе пад пагрозай». Аповесць мае прадуманую кампазіцыю: абедзве яе часткі пастаўленыя насупраць адна адной, як вялікія люстэркі. Рэальная гісторыя чалавека з імем Мёрсо на вачах у здзіўленага чытача ў працэсе следства і судовага разбіральніцтва трансфармуецца ў нешта непазнавальнае. Ад жывога пачуцця і перажывання героя не застаецца нічога падобнага на праўду. Грамадства трымаецца на страшэннай хлусні і крывадушшы, на фармальным падыходзе да асобы. He матываванае нічым, акрамя тупой абыякавасці да другога чалавека, забойства ў ходзе следства перарастае ў замах на асновы грамадства, а досыць пасрэдны злачынца у закаранелага крымінальніка, яго ж сэрца у «прорву, што пагражае пагібеллю ўсяму чалавецтву». Суд, які павінен быў стаць паводле задумы пракурора «працэсам веку», ператварыўся ў фарс, што выкрывае фальшывую мараль грамадства і падробленыя каштоўнасці, якім няма справы да