Сны імператара
Уладзімір Арлоў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 383с.
Мінск 2001
А было так. Адвячоркам, акурат Сымон Варона показку расказваў, як цыган спавядаўся, адчыніліся ў нашай каморы дзверы, і той паручнік з крывым носам, што да нас прыстаўлены быў, з парога, быццам ерыхонская труба, раве:
«Карпач, пся костка! Князь Геранім да сябе патрабуе!» Ну, я з пабрацімцамі на выпадак, калі ўжо на гэтым свеце не перабачымся, абняўся, і павялі мяне ў княжыя пакоі. Ў замку яшчэ нас нейкі шляхціч у даламане з лісінаю падбойкаю запыніў. Усё гразіўся, што хутка яны і самога Вашчылу зловяць і над валам за ... падвесяць, а потым у жаўнера паходню выхапіў і хацеў мне бараду падпаліць, але паручнік не даў — відаць, баяўся, што князь не пахваліць, калі ад мяне, нібыта ад смаленага вепрука, смярдзець будзе.
Гаманіць са мною князь Геранім пачаў лагодна і не па-польску, а па-наску, па-беларусінску, і амаль не заікаўся, а значыцца, пад добраю чаркай быў — я ў гэтым. столькі гадоў сялянскія суплікі* да яго возячы, добра ўжо кеміў. Але ведаў я і тое, што клёку ў яго мосці віно ніколі не замуціць, хаця б і цэлую балею выжлукціў.
— Ну што, певень галагуцкі? — пытаецца.— Усё ты да мяне на гасціны ездзіў, а цяпер я да цябе заявіўся.
А сам у чугаі з паўлінавымі пёрамі на канапцы сядзіць, а праўдзівей, не на канапцы, а быцаам кот на каленях у вйляжанкі сваёй прымайстрыўся. Кучаравая такая ды ўкормленая, бельмачкамі асавелымі наяго бліскае і ручкай па плеху гладзіць. Гады два, як я яго мосці не бачыў. Яшчэ і трыццаці князю не стукнула, а ўжо болей на
* Скаргі.
старога, чымся на маладога, выдаваў. Плех на ўсю голаў, твар ці то ад віна, ці то ад хваробы якой, нібы сакавіцкі снег, раздруз, адно вочы тыя ж засталіся, гэткія гострыя, што здаецца, парэзацца аб іх можна. He, думаю, не проста так князь паручніка па мяне паслаў.
— Прыпазнілася твая мосць,— адказваю,— а то б ужо праз твае рэбры авечкі сена цягалі.
А ён не гневаецца, а рагоча і дзеўку сваю ад задавалення шчыкае.
— Складна кажаш, гарматнік! Люблю цябе за розум, далібог, люблю. А два разумныя чалавекі і старгавацца могуць, га? Да таго ж калі даўнія знаёмцы. А мы з табой, Карпач, ужо, пэўна, гадоў з дваццаць знаемся. 3 тае пары, як ты матачцы маёй незабыўнай першую супліку ад крычаўскіх мужыкоў прынёс. Ці памятаеш? Я, хоць і малы тады быў, добра цябе запомніў.
— Гэта,— пытаюся,— калі твая княская мосць ката пад сталом душыла?
— Вось-вось! — узрадаваўся.— А ты, жаласная душа, у мяне таго ката адабраў.
Тут мяне ад ягонае весялосці зло пачало разбіраць.
— Гэта,— кажу,— відаць, тады твая мосць на катах вучылася, каб потым людзей гэтак хапаць.
А князь:
— Ай, малойча, ай, люблю! I за розум люблю, і за смеласць!
Я тады праз тое, што ніяк змікіціць не мог, куды ён гаворку верне, зусім зазлаваў.
— А ведаеш,— пытаюся,— што таго разу, калі ты з ката дух выпусціў, я тваёй княскай мосці матку ў лапці абуў?
Ну і распавёў, як насіў тую супліку на дзяржаўцаў* Валкавіцкіх. Тыя, скуралупы, за два гады з Крычаўскага староства сто тысяч злотых звыш інвентароў выбілі і сабе ў кішэню паклалі. Княгіня тады пры мне універсал да дзяржаўцаў пісала і дужа на іх гразілася. He ведала дабрадзейка наша, што вучыў я некалі ў брацкай школе трывій з квадрывіем**, хоць і не давучыўся. Каб ведала, не тыцкала б у той універсал пальцам з пярсцёнкам, бо не гразьбу слала Валкавіцкім, а загадвала прыслаць ёй ме-
* Арандатараў.
** Цыклы навучальных дысцыплін у сярэднявечных беларускіх школах. трывій — граматыка, рыторыка, дыялектыка; квадрывій — арыфметыка, геаметрыя. астраномія, музыка.
давухі і журавінавага сочыва. Хацела мяне вакол палыіа абкруціць, ды сама дулю з макам з’ела, таму што вазіў я по тым ейны універсал па вёсках і чытаў не пра сочыва, а пра тое, што загадвае нам княгіня на бунт супроць дзяржаўцаў падымацца, і пра тое ёй хутчэй адпісваць.
Князь выслухаў і ажно нагамі затупаў:
— Ай, малойча! Ай, матуля незабыўная!
А тады раптам паважны зрабіўся і з каленяў у сваёй выляжанкі злез.
— Досыць,— кажа,— гарматнік, a то за смешачкамі справу не зладзім. Што там пра цябе ў выроку напісана? На палю?
— На палю,— адказваю.
— А не хочацца, мусіць, га?
I яму, маўляў, таксама мяне на смерць пасылаць не хочацца. I нядорага ён у мяне за маю галаву папросіць. Сказаў і нешта са шкапіка цягне. Глянуў я, а гэта нібыта той сшытак, у які кушняроў сын Кузьма паводле Вашчылавага загаду ўсё пра наша паўстанне запісваў.
I праўда, разгарнуў князь сшытак і чытае: «Пісаў Кузьма, Стэсяў сын».
— Ой,— крычыць,— ратуйце мяне! Як жа гэтыя крамзолі звацца будуць? Можа, Евангелле ад Кузьмы? Га-гага! А хто тады за Хрыста быў? Васька Вашчыла? Чаму ж ён за вас на крыж не пайшоў? Добранькі Хрыстосік! Сам пяты падмазаў, а сваё дабро на Украіну яшчэ загадзя перавёз. Усё наадварот. Той за людзей смерць прыняў, а за гэтага вы прымеце.
— He за яго прымем,— кажу,— а за тое, што волі хацелі. He было б Вашчылы, іншы знайшоўся б. I няхай твая мосць не блюзнерыць і Хрыста з Вашчылам не раўнуе. Чалавек гэты не святы і ў Бога не болей за нас з табой веруе, але што помніць яго даўжэй за тваю мосць будуць, тут я табе галаву на калодку пакласці магу. Дзеля гэтага Кузьма свой дыярыуш і пісаў, а праўдзівей, не дыярыуш, a гісторыю, бо пісана яна на памятку ўнукам нашым.
А князь зноў ад рогату заходзіцца:
— Герадот новы знайшоўся! Га-га-га!
Хто гэты Герадот быў, я не ведаў, хоць імя такое як быццам некалі і чуў. Таму пра Герадота я пярэчыць не стаў, але кажу:
— Няхай твая мосць дужа не цешыцца, таму што Кузьма ў табары пад Царковішчамі сваю гісторыю яшчэ ў адзін сшытак спісаў, і ён цяпер разам з Кузьмою далёка.
Радзівіл жа выскаляецца: не далей Кузьма за пекла, а што перапісаў — таксама яму, князю, на захаванне пакінуў. I са шкапіка яшчэ адзін сшытак цягне. Зірнуў я: той самы, у рудых корках. Такая тады лютасць за сэрца ўзяла, што князь, як вочы на мяне падняў, так пістолю з-за пояса і выцягнуў.
— Ой,— кажу,— прычакае твая мосць, калі Вашчыла вернецца.
А ён пістолю ў руцэ круціць і:
— Я, Карпач, хачу, каб і ты ягонага другога прышэсця дачакаўся. I цана мая танная. Гэтыя вось крамзолі,— на Кузьмовыя сшыткі ківае,— мы на посмех нашым нашчадкам схаваем, а ты новуіо гісторыю напішаш. Напішаш, як добра вам пад маёй уладаю жылося. А потым, маўляў, прыйшлі з-за кардона бунтаўшчыкі, а я вас, сірот, у міласэрнасці сваёй бараніў, і вы самі гэтых бунтаўшчыкоў закардонных маім жаўнерам лавіць і страляць памагалі. А року ад нараджэння Сына Божага 1744 напішаш, было ў месце Крычаўскім вялікае свята, бо пакараў князь Радзівіл разбойнікаў з памагатымі, а тых, хто за праўду стаяў,— усіх узнагародзіў. I ніколі вы ў такім шчасці не жылі, бо не бачыў яшчэ свет валадара мудрэйшага і справядлівейшага, ніж Геранім Радзівіл.
А пасля, значыцца, я, Іван Карпач, імя сваё падпісаць мушу, каб і мяне побач з яго княскай мосцю гадоў праз трыста ці праз паўтысячы ўзгадвалі як чалавека да ягонай вяльможнасці набліжанага.
Паслухаў я і кажу:
— Няхай твая мосць выбачае, я ж з табой і сёння на адным полі с... не сяду, а ты хочаш, каб праз трыста гадоў у цябе ў сябруках хадзіў.
Ён жа як быццам слоў маіх і не чуе. Поўную, значыцца, ён мне волю, як перапішу, дае. Захачу — з усім скарбам у Масковію ад’ехаць магу, адпускае.
— А што я там,— пытаюся,— не бачыў? Як той казаў, на Падоллю пірагі па коллю, а мы прыйшлі ды скулля знайшлі. Тут хоць лусту хлебную чым прысаліць маем, а там у людзей і солі няма. Якога ліха мне туды падавацца, калі стуль да нас уцякаюць. Ды там,— кажу,— калі пра Пятрову дачку, што на троне сядзіць, ці пра немчыка, якога яна сабе на замену выпісала, калі пра іх слова не тое вымавіш, язык вырвуць і — у Сібір. А калі молішся не так, як патрыярх Нікан загадаў, дык цябе
нават з магілы дастануць і сабакам на пажыву кінуць. Лепей ужо я ў сваю зямлю лягу, хоць і шмат на ёй поскудзі поўзае.
Ды толькі князю мае словы, што сценцы гарох. Няволіць не будзе, адно каб Кузьмовы сшыткі перапісаў, a там, калі ў Масковію не хачу, магу пры яго мосці як у Бога за пазухай жыць.
— Хочаш,— пытаецца,— кожную ноч новую дзеўку пасылаць буду? — У яго, маўляў, гарэм не горай, як у турэцкага падзішаха. А калі ахвота, і са шляхцянкамі пазабаўляцца можна.
— Хочаш, яе хоць сёння бяры? — I на выляжанку сваю паказвае, а тая зубы прадае, бо, відаць, анічога панаску не цяміць.
Князь да яе як быццам па-нямецку загаварыў, і яна, сучка юрлівая, да яго цягнецца, не ведае, што ён кагадзе мне аддаць яе хацеў. He разумеў я спярша, што яны там гергеталі, аж раптам скрывілася гэтая немачка, нібыта ад благога паветра, і, чую, ужо на лаціне балбоча: маргарытас антэ поркас. Гэта значыць перлы перад свіннямі сыпаць. Я, праўду сказаць, кнігу пасля школы ў руках трымаў нячаста, але з тузін розных лацінскіх прамудрасцей, што некалі нам манах Ясафат з базыльянаў на памяць вучыць загадваў, у галаве на ўсё жыццё зачапіліся. Ну, я мазгамі варухнуў і кажу:
— He са свінняў мы, а з крычаўскіх гарматнікаў, якім яшчэ сам кароль Сцяпан Батура вольнасці вялікія даў і якія маскоўскіх людзей пушкарскай справе навучалі. I на лаціне мы тваёй бл... мосці таксама сказаць сёе-тое агораем. Нон бэнэ про тота лібэртас,— кажу,— вэндытур аўра.
He прадавайце, значыцца, волі ні за якое золата.
Яны з князем вачыма лыпаюць, а ў мяне сэрца ад радасці скача, што гэтак усё спрытна атрымалася. Вось табе, княжа, мой адказ. А цяпер загадай назад у астрог весці, пайду да Абрама на пачостку збірацца.
Радзівіл з твару пацямнеў і з пістоляю гуляе. Ну, думаю, калі стрэліць зараз, дык і зусім добра, не трэба будзе пудзілам на палі тырчаць. He ведала яшчэ мая душа, якія ёй пакуты перажыць наканавана. Так лёгка зрабілася. нібьі памерці — гэта як Сож улетку перашіысці.
Вось у тую хвіліну ён і сказаў:
— Слухай, Карпач, а калі загадаю пяць тваіх сяброўбаламутаў памілаваць, тады мы з табой піва зварым?
А потым сказаў:
— Бяры яшчэ трох. Няхай якраз палова будзе.
I тут душа мая пахіснулася, а князь, гэта ўбачыўшы, пяро схапіў і прыспешвае: давай яму імёны хутчэй, каго я паслязаўтра з палі ды з шыбеніцы зняць хачу.
— Восем жывых душ,— кажа,— у твае рукі аддаю. На ўсе чатыры бакі пойдзеце. Хочаце — ціха жывіце, хочаце — на Сеч падавайцеся або тут, у старостве, зноў казаччыну заводзьце. Думай, Карпач!
КНІГІ ОНЛАЙН
