Станіслаў Шушкевіч
Пуцявіна лёсу: Партрэт палітыка, навукоўца, чалавека
Выдавец: Полымя
Памер: 175с.
Мінск 1994
я. Так, не толькі навуковай дзейнасці, але і проста жыцця, бо кафедра стане нечым значна большым, чым звычайнае месца працы. Тут ён набудзе выдатных новых сяброў і нажыве зацятых нядобразычліўцаў, тут пакутліва пераасэнсуе шмат якія са сваіх поглядаў і напаткае сапраўднае каханне... Адсюль, крута змяніўшы на шостым дзесятку гадоў свой жыццёвы курс, ён рызыкне зрабіць крок у вір вялікай палітыкі.
КАФЕДРА
На парозе кабінета з’явіўся мажны мужчына са скураным партфелем.
Шушкевіч узняў галаву ад папер: цікава, якія ж уражанні ў шаноўнага правяральшчыка з райкама партыі пасля экскурсіі па кафедры?
— Што ж, Станіслаў Станіслававіч, лабараторыя ў вас выдатная, кадры, адчуваецца, кампетэнтныя. Але... Вы бачылі насценгазету на калідоры?
Шушкевіч паціснуў плячыма:
— Бачыў, ну і што?
— Ну, як вам сказаць... Там жа зусім не адлюстроўваецца сучасны палітычны момант. I вас, прабачце, у карыкатурным выглядзе намалявалі...
Шушкевіч заўсміхаўся:
— Вы ў нас чалавек новы... Разумееце, тут, на кафедры, завядзёнка такая — у жартоўным стылі газету рабіць. Мінулы раз нават рэктара падобным чынам намалявалі, і ён зусім не пакрыўдзіўся. А чаму я павінен?
Мужчына з партфелем хвіліну нешта напружана асэнсоўваў.
— Ну, ведаеце, насценны друк — гэта ўсё ж важны ідэалагічны сродак, а ў вас — суцэльнае «ха-ха». Хіба ж пашкодзіў бы перадавы артыкул пра рашэнні апошняга пленума ЦК?
— Добра, пастараемся ўлічыць вашыя заўвагі,— кіўнуў Шушкевіч, каб хутчэй закончыць размову, працяг якой уяўляўся малапрадукцыйным...
* * *
«Развёў там, бач, дэмакратыю!»
Гэтая неадабральная рэпліка чулася неаднойчы, калі з той ці іншай нагоды асобу загадчыка універсітэцкай кафедры ядзернай фізікі завочна абмяркоўвалі ў апаратных колах. Зашпіленых на ўсе гузікі, закамплекса-
ваных чыноўнікаў з партыйнай іерархіі проста шакіравалі тыя вольныя парадкі, што бытавалі «ў Шушкевіча». Хіба ж можна, каб любы зялёны навічок, учарашні аспірант, паводзіў сябе з начальствам як роўня? Есць таксама звесткі, што супрацоўнікі па парадзе загадчыка нейкага Карнегі чытаюць... Ды яшчэ, кажуць, ён, Шушкевіч, з падначаленымі за горад на пікнікі ездзіць, тосты ўздымае, футбольны мяч на паляне ганяе ў адных, прабачце, трусах... А ўсе гэтыя карыкатуры, жартачкі падазроныя! Што і казаць: запушчана кафедра ў ідэалагічным плане, ой як запушчана...
I ўсё ж партыйныя функцыянеры мусілі глядзець скрозь пальцы на ўсе гэтыя ліберальныя штукарствы, зважаючы на бліскучую рэпутацыю Шушкевіча як навукоўца і выкладчыка.
Прыйшоўшы ў 1961-ым на пасаду старшага інжынера ў лабараторыю пры кафедры («з месячным выпрабавальным тэрмінам» — зазначалася ў загадзе рэктара), ён упэўнена браў прыступку за прыступкай. Хутка абараніў кандыдацкую дысертацыю, праз некалькі гадоў — доктарскую. У працоўнай кніжцы адзін за адным з’яўляліся запісы аб службовых павышэннях: галоўны інжынер, загадчык сектара лабараторыі, дацэнт, прафесар і нарэшце — загадчык кафедры. 3 году ў год доўжыўся спіс ягоных навуковых прац, вынаходніцтваў.
Лабараторыя стала для Шушкевіча ўлюбёным дзецішчам. Добра памятаў свой ранейшы аспіранцкі пакойчык з адным сталом ды парай зэдлікаў: падступацца з такім «узбраеннем» да складаных праблем сучаснай фізікі — тое самае, што з шабляй кідацца на танк. Тут, ва універсітэце, была ўжо значна больш грунтоўная база, але ён імкнуўся скарыстаць любую магчымасць, каб аснасціць лабараторыю яшчэ больш сучасным начыннем. Вядома, заходні ўзровень заставаўся недасягальным, аднак тым не менш... Яшчэ тады, калі айчынны друк мусіў расшыфроўваць для простых смяротных сэнс таямнічай абрэвіятуры «ЭВМ», тут, на кафедры, студэнты былі ўжо «на ты» з гэтай тэхнікай (вядома ж, вельмі грувасткай і недасканалай па сённяшніх мерках).
Кладучы руку на сэрца, варта зазначыць, што станаўленню кафедры прыкметна спрыялі шматлікія заказы, звязаныя з ваеннымі патрэбамі. Ужо на што на што, а на гэтую справу савецкая дзяржава грошай не шкадавала. Ліха ж без дабра, як кажуць, не бывае. Тыя заказы дапамаглі не толькі абзавесціся прыстойным
абсталяваннем і мець нядрэнны дадатковы заробак, але і рабіць значныя навукова-даследчыя прарывы, якія прыносілі карысць не аднаму ваенна-прамысловаму комплексу. Па сутнасці, ішло стварэнне цэлага новага класа радыёспектраскапічнай апаратуры.
Кандыдацкая дысертацыя Шушкевіча таксама была «закрытай», скіраванай на абаронныя мэты. Задача — калі тлумачыць вельмі спрошчана — выглядала так: трэба неяк навучыцца выяўляць, ці ёсць на ўзбраенні гіпатэтычнага праціўніка пэўныя тэхнічныя «штучкі», якія нічога не выпраменьваюць, і таму іх не засячэш традыцыйнымі сродкамі... Праз колькі гадоў Шушкевіч выпадкова даведаецца: аналагічную задачу паставілі тады паралельна і перад групай навукоўцаў з аднаго харкаўскага інстытута. Харкаўчане ў выніку здаліся: немагчыма, невыканальна!
Ён гэту задачу вырашыў.
Доктарская дысертацыя, па сутнасці, стала працягам, развіццём кандыдацкай. Натуральна, таксама лічылася сакрэтнай. Потым Сымон Саламонавіч Герштэйн — добра вядомы ў фізічных колах, сапраўды сусветнага ўзроўню навуковец, якому падчас абароны гэтай дысертацыі была даручана роля апанента Шушкевіча,— паўжартам-паўсур’ёзна бурчэў:
— Ну вось, цяпер з-за цябе мяне за мяжу не выпускаюць...
Шушкевічу даводзілася парыраваць у той самай танальнасці:
— Прабачце, але гэта, бадай, не з-за мяне, а з-за вашага паходжання.
(Калега, яўрэй па нацыянальнасці, не крыўдзіўся — ён разумеў гумар. Хоць гэта быў гумар, да якога ў тыя часы надзвычай дапасоўвалася перафразаваная вастрасловамі прыказка: «У кожным жарце ёсць доля жарту».)
Дарэчы, доктарскую Шушкевіч вырашыў абараняць у Маскве. Бо ў родных пенатах, хутчэй за ўсё, давялоея б зноў схліснуцца з тымі людзьмі, з якімі ён не надта ладзіў.
Пасрэднасць заўсёды агрэсіўная. У тыя ж гады сама Сістэма стварала на ўсіх узроўнях і ва ўсіх сферах, не выключаючы навуковай, надзвычай спажыўную глебу для разрастання шэрасці, умацоўвала дух стагнацыі. Утвараліся цэлыя навуковыя кланы з тых, для каго галоўным было камфортна спачываць на лаўрах, стрыгчы купоны з заслуг заўчарашняга дня. Таго ж, хто адважваўся ісці не ў нагу, браўся церабіць у той
ці іншай навуковай галіне новы, адметны шлях, пачыналі дзяўбсці дружна і бязлітасна: выскачкі нам не патрэбны!
Меўся цэлы арсенал выпрабаваных прыёмаў супраць «надта ўвішных». Напрыклад, на пасяджэнні экспертнай камісіі забараніць публікацыю той ці іншай работы, аб’явіўшы яе сакрэтнай. Там, маўляў, ёсць звесткі, раскрыццё якіх нанясе шкоду інтарэсам дзяржавы. Так што лепш пакладзём ваш шэдэўр у надзейны сейф і зачынім на ключ — далей ад варожага вока...
Такім чынам неаднойчы рабілі падножку і супрацоўнікам кафедры ядзернай фізікі. Кожны раз гэта балюча закранала і самалюбства Шушкевіча. Прыгожы выраз пра тое, што за чужыя працы ён перажываў як за свае, тут не зусім дарэчы, бо жорсткага падзелу на «тваё» і «маё» на кафедры проста не існавала. Праца сучаснага навукоўца-фізіка ўвогуле мала нагадвае легенду пра Ньютанаў яблык. Перш за ўсё гэта, мовячы па-спартыўнаму, камандная гульня, гэта сумесныя мазгавыя атакі, гэта гіганцкія аб’ёмы калектыўных даследаванняў, калі канчатковы вынік непрыкметна выкрышталізоўваецца падчас шматдзённых руцінных намаганняў. Болыпасць сваіх прац Шушкевіч зрабіў у сааўтарстве з калегамі. Дзесяткі маладых навукоўцаў пад ягоным кіраўніцтвам падрыхтавалі і абаранілі дысертацыі. Таму няцяжка было зразумець эмоцыі загадчыка кафсдры, калі супраць кагосьці з ягоных супрацоўнікаў зноў выкарыстоўвалі недазволены прыём...
Аднойчы цярпенне лопнула. Але ён не стаў учыняць скандал, вырашыў правучыць нядобразычліўцаў іначай: узяў ды і падсунуў экспертнай камісіі аўтарскую заяўку, якой да таго часу ўжо далі «зялёнае святло» ў Маскве. Гэта была праца зусім іншых людзей, але ён выдаў яе за плён намаганняў сваіх супрацоўнікаў, назваўшы да таго ж менавіта тыя прозвішчы, што выклікалі сапраўдную алергію ў аднаго з самых актыўных дзеячаў экспертнай камісіі.
Той імгненна клюнуў на прынаду і, узяўшы слова, доўга і імпэтна даказваў, што даваць гэтай працы ход — недапушчальна.
Шушкевіч цярпліва выслухаў і... выклаў на стол станоўчае заключэнне Дзяржкамвынаходніцтва. У палымянага выступоўца імгненна адвісла сківіца...
Праўда, неўзабаве ён ачомаўся і ў парткам універсітэта пайшла гнеўная папера: маўляў, прафесар Шушкевіч расперазаўся да такой ступені, што спрабаваў дэстабілізаваць работу экспсртнай камісіі шляхам гнюс-
най правакацыі... Шуму было шмат, але ў рэктараце палічылі за лепшае замяць скандал: занадта ўжо анекдатычным выглядала становішча, у якое трапілі шаноўныя эксперты.
* * *
Ну, а ў 1970-ым, абараняючы доктарскую ў адным з прэстыжных маскоўскіх інстытутаў, ён, на сваё шчасце, меў справу з людзьмі зусім іншага складу і маштабу. Гэта было, без перавелічэння, цэлае сузор’е навуковых знакамітасцяў сусветнага рангу, у тым ліку і два Нобелеўскія лаўрэаты. Адзін з членаў савета задаў на пасяджэнні аж дваццаць шэсць пытанняў! Карацей, патураць мінскаму калегу тут ніхто не збіраўся — «дапытвалі» бязлітасна. Але ў выніку мусілі пераканацца: перад імі — цвёрды арэшак.
Ужо выходзячы з залы, дзе праходзіла пасяджэнне савета, ён пачуў краем вуха нечую сцішаную рэпліку:
— Але ж спакой у гэтага маладога чалавека проста алімпійскі...
Адкуль было ведаць сівым акадэмікам, што, хвалюючыся перад сустрэчай з імі, як хлапчук, ён упершыню ў жыцці глынуў паўтаблеткі супакойваючага сродку — мепрабамату. Падзейнічала шалёна! Свядомасць працавала дакладна, пытанні схопліваліся імгненна, адказы гучалі ўпэўнена і энергічна — але ўражанне было такое, што усё гэта робіць нехта другі, да каго табе няма асаблівай справы...
* * *
Між іншым, доктарская дысертацыя была напісана ў неверагодна кароткі тэрмін — за чатыры з паловай месяцы. Ну, «напісана» — гэта, можа, і залішне гучнае слова. Скажам больш сціпла — «аформлена», бо асноўныя напрацоўкі ўжо меліся. I усё адно — праца была проста катаржная. Здаецца, яшчэ ніколі ў жыцці не даводзілася заганяць сябе ў такія суровыя рамкі. Ён наўмысна ўскладніў задачу, бо ўвогуле меў у распараджэнні паўглда. Але першапачаткова разлічаную норму — дзесяць старонак тэксту штодзённа — вырашыў зрабіць яшчэ больш жорсткай. Няма чаго лынды біць, даражэнькі,— сказаў сам сабе,— пятнаццаць старонак штодня, і не менш!
Такой прадукцыйнасцю рэдкі пісьменнік пахваліцца. Гэта ж быў не белетрыстычн
КНІГІ ОНЛАЙН
