Старажытная беларуская літаратура
Выдавец: Юнацтва
Памер: 464с.
Мінск 1996
...соколца опутаевЬ красною д'Ьвйцею,— Гутарка ідзе пра сына Ігара — Уладзіміра. У палоне ён ажаніўся на дачцэ Канчака.
...1>дет no Борйчеву...— па Барычаву тракту, бальшаку.
...к святЬй богородйцй Пйрогтцей.— Царква, заснаваная ў Кіеве князем Мсціславам у 1131 г. і названа так па той прычыне, што ў ёй знаходзілася «пмрогоіцая» (г. зн. баштавая) ікона багародзіцы, якую прывезлі з Канстанцінопаля.
БЕЛАРУСКІЯ ЛЕТАПІСЫ Хроніка Быхаўца
С. 87. Олйгорьд, королев отець — бацька польскага караля Ягайлы (1377—1392).
С. 92. Казімір Вялікі — кароль польскі (1333—1370).
/ поняль за себе кролевну Ядвйгу...— шлюб Ядвігі з Ягайлам адбыўся ў 1386 г. У гісторыю гэта дата ўвайшла пад назвай «Крэўская унія».
С. 110. Валоская зямля — тут: Італія.
Вугорская зямля — Вугоршчына, Венгрыя.
С. 112. Сказіць — знішчыць, вынішчыць.
С. 113. Высцінаць — забіць.
С. 114. Зарубіць — заснаваць, збудаваць.
С. 115. Справавацца — кіравацца.
С. 117. Звыцяжства— перамога.
С. 119. Божыя дваране—рыцары.
С. 120. Вуй— дзядзька, матчын брат.
Самастрэл — арбалет.
Прыняць мніскі чын, пастрыгчыся ў чарняцы — стаць манахам.
С. 121. Свесць — жончына сястра.
Сястрычыч — пляменнік, сын сястры.
6771 — 1263 г.
Мыўніца — лазня.
Гасподзіч — сын гаспадара.
Беззаконны — злачынны.
С. 122. Зысківаць — перамагаць.
Стаць (стаяць) гасподаю — знайсці часовы прытулак, атабарыцца.
С. 125. ...аб смерць прыправіць...— са свету звесці, забіць.
С. 126. Захаванне — паводзіны.
С. 128. Аступіць— акружыць, аблажыць.
С. 132. Рок учыніць — тэрмін вызначыць.
С. 133. Запрыязніцца — увайсці ў прыязнасць, пасябраваць.
Цверджа — крэпасць.
Нарадзіць — зрабіць, абсталяваць, збудаваць.
Глейтоўны ліст, глейт — ліст, які забяспечвае свабодны праезд.
Акарміць — атруціць.
С. 138. Няцтва — палон.
С. 142. Шматкроць— шматразова.
Дўмы ўчыніў — нараду, раду правёў.
Табол — торба.
Ціжба — мітусня.
С. 143. Скажэнне — знішчэнне.
С. 144. Прызволіць — дазволіць, згадзіцца.
Закон — мнішскі ордэн.
С. 145. Парокі — сценабойныя машыны.
С. 151. Камка — кшталт дарагой шаўковай тканіны.
Бахмат— турэцкі конь.
Перлы — жэмчуг.
Гіншт — конская парода.
Валохі — малдаване.
С. 152. 6909 — 1401 г.
Застава — гарадскі гарнізон.
Без плоду — тут: без дзяцей.
Сястрычна — пляменніца, дачка сястры.
Ляхавіца — полька.
Нямкіня — немка.
Дяднаць — сасватаць.
С. 153. Братаніч — пляменнік, сын брата.
6910 — 1402 г.
У нядбанні — тут: без увагі.
С. 154. Розна — у розныя бакі.
Галдоўнік — васал.
С. 156. ...людзей шыкаваць — рыхтаваць.
Абразіцца — знявечыцца, параніцца.
Каморны — ахоўны.
С. 158. Пад моц падбіць — падпарадкаваць.
Акрутны — злосны, зацяты.
Чалавек летны — пажылы.
Папеж — рымскі папа.
С. 159. Дунскі — дацкі.
Валоскі — малдаўскі.
Мушкатэль — мускат.
Мальмазія (мальвазія)— гатунак салодкага вінаграднага віна.
Пан каранаваны — кароль.
С. 160. Валечны — ваяўнічы.
Задзіночыцца — аб’яднацца.
С. 161. Прызволіць — згадзіцца.
Валохі — тут: Італія.
С. 162. Братанка — пляменніца, братава дачка.
С. 163. Разграшэнне — дараванне грахоў; тут: вызваленне ад прысягі.
С. 165. Госць — тут: найміт.
Ракуійанін — аўстрыяк.
С. 166. Мардэрства— расправа.
Акаяннік — нягоднік.
...аб горла прыправіць, аб смерць прыправіць...— звесці са свету, забіць.
Дзякольны — ад слова «дзякло».
С. 167. Каплан — святар.
Мілоснік — упадабанец, улюбёнец, фаварыт.
Жывата даканаць — памерці.
...праехаўшы жывым мостам...— праехаўшы пад’ёмным мостам.
С. 169. Мысліўства — паляванне.
С. 170. Адкупіцца— адлучыцца, аддзяліцца.
С. 171. Справаваць — панаваць, валадарыць, кіраваць.
Пад сябе падбіць — падпарадкаваць сабе.
Ростыркі — звадкі, нязгода; мяцеж, бунт.
Месцічы — гарадская знаць.
Чорныя людзі — простыя людзі, гарадскія нізы.
Свяпгы тыдзень — тыдзень пасля Вялікадня.
С. 172. Нарадзіцца ў зброі — узброіцца.
Саступіцца — сысціся, сутыкнуцца.
...аднастайнаю радаю...— аднадушна.
Размысліўся — тут: зразумеў, усвядоміў.
С. 174. Асочнік — лоўчы.
Аступы — месцы ловаў.
С. 176. Земскі — тут: дзяржаўны.
С. 177. У згоду звесці— памірыць.
Панехаць — пакінуць без увагі.
С. 178. Паразіць — разбіць. Адсюль слова «параза».
С. 179. Валах — легчаны конь, мерын.
...жаласна было...— крыўдна было.
Служэбны — наёмнік.
С. 180. Ваяводзіч— ваяводаў сын.
Роўны — тут: аднолькава вялікі.
Почт — світа.
С. 181. Пярэднія людзі— тут: авангард.
С. 182. Радна расправіць — разумна, мудра распарадзіцца. Унебаўступленне — узнясенне.
С. 184. Саслацца — абмяняцца пасламі.
...былі ўсе пасполу...— былі ўсе разам.
С. 185. ...у вялікай цвёрдасці...— тут: надзейна.
С. 186. Мультыянскі — румынскі.
С. 187. Немачы французскія — пранцы, венерычныя хваробы.
С. 188. Бязвесна — нечакана, неспадзявана.
Анікшцейскі — анікшчайскі, ад. г. Анікшці (па-летувіску Анікшчай).
С. 189. Паўчварта (м. і н. р.), паўчварты (ж. р.)—тры з паловаю.
С. 191. Чэхі — Чэхія.
С. 194. Наглы — нечаканы, раптоўны.
Кош — ваенны лагер татараў.
Загон — заезд, наезд, набег.
С. 197. Судавы чалавек — матрос.
С. 198. ...немач паралітыкавая — паралюш.
С. 200. Высакадумства — пыхлівасць, пыха.
...з вялікаю нудою — тут: са шкадаваннем.
Дзела — гармата.
Ручніца — стрэльба.
...на правай руцэ паразілі...— на правым флангу.
МІКОЛА ГУСОЎСКІ
Песня пра зубра
С. 202. Альфій (Аліфій) Людовік (памёр у 1543 г.) — неапалітанец, доктар рымскага і кананічнага права. У 1515 г. быў у Рыме на службе прынцэсы Ізабэлы Арагонскай, маці Боны Сфорца. У 1518 г. прыбыў у Полыпчу разам з Бонай як яе сакратар і выкладаў. у Кракаўскім універсітэце рымскае права. У 1522 г.— пасланнік каралевы ў Вялікім княстве Літоўскім. Быў паслом у Венецыі, Ферары. Гусоўскі звярнуўся да Альфія з просьбай выступіць у якасці пасрэдніка, які б паказаў «Песню пра зубра» каралеве.
Бона Сфорца (1494—1557) — жонка караля і вялікага князя Сігізмунда I (Старога), высокаадукаваная прынцэса з магутнага
роду Сфорцаў з Арагоніі, італьянка. Прыехала ў Польшчу ў 1518 г., фундавала лацінскія школы на Беларусі, была апякункаю шляхты, садзейнічала росквіту мецэнатства ў Вялікім княстве Літоўскім і Польшчы.
Леў X (1475—1521) — папа рымскі, паходзіў з італьянскага роду Медзічаў, знакаміты рэлігійны дзеяч і мецэнат, апякун дзеячаў навукі і мастацтва. У 1512 г. папскі нунцый у Фларэнцыі. Гусоўскі ўпамінае жаданне Льва X памясціць у «пантэон» Ватыкана «экзатычнага прадстаўніка жывёльнага свету поўначы» — зубра.
Вітэліус Эразм (14747—1522) — мецэнат і пратэктар Гусоўскага, паўнамоцны каралеўскі пасол Вялікага княства Літоўскага і Польшчы ў Рыме з 1518 г. да 1521 г. 3 1492/4 г.— сакратар вялікакняжацкай канцылярыі ў Вільні, потым канонік Віленскай капітулы, з 1503 г.— біскуп плоцкі. Памёр ад чумы ў Рыме ў верасні 1522 г.: на яго грабніцы ў рымскай царкве св. Марыі дэль Попала выбіта васьмірадковая эпітафія, напісаная Гусоўскім.
Радзівіл, ваявода віленскі—Мікола Радзівіл (1470—1522), магнат Вялікага княства Літоўскага, у 1499 г.— падчашы княства Літоўскага і стараста бельскі, затым ваявода троцкі. Пасля смерці бацькі Міколы Радзівіла, ваяводы віленскага і канцлера Вялікага княства Літоўскага, ён займаў гэтыя ж пасады.
С. 205. ...я ж яму ўсім абавязан.— Маецца на ўвазе біскуп Эразм Вітэліус, патрон паэта.
С. 206. Дзіўна, што ў кнігах апісаны ён недакладна...— Тут згадвае Гусоўскі кнігі, у якіх апісваўся зубр, яго нораў. Гэта былі не толькі творы Паўла Дыякана, Плінія старэйшага, якіх паэт прыгадвае ў паэме, але і творы Альберта Вялікага, Арыстоцеля, Апіяна, Салінія, Сенекі, Марцыяла, Конрада Цэльціса і іншых, пашыраныя ў Еўропе.
С. 207. Гэты пясок-плывунец высыпаецца ў вечнасць.— Маецца на ўвазе пясочны гадзіннік, які адмервае няўхільнае цячэнне часу.
С. 208. Край мой (цяпер ужо ўласнасць Кароны) калісьці Я перамераў удоўжкі і ўпоперак пешшу.— Гэтым самым Гусоўскі імкнуўся падкрэсліць не толькі сваё жыццёвае, але і палітычнае крэда, тое, што ён прадстаўнік і выхадзец з вялікай дзяржавы — Вялікага княства Літоўскага і Польшчы, якія на Захадзе часцей называліся Польшчай. Яны мелі дзяржаўную самастойнасць (хоць паміж імі пастаянна з XIV ст. заключаліся уніі), а ў першай палавіне XVI ст. у адной асобе — караля і вялікага князя.
С. 211. Княжацкі ўказ... не дазваляе знішчаць ні зубрыцаў, ні моладзь і ашчаджае тым самым багацці лясныя.— Белавежская пушча стала запаведнаю паводле распараджэння вялікіх
князёў Ягайлы і Вітаўта, пра што пісаў храніст Ян Длугаш. У Вісліцкім Статуце 1347 г. і Статуце Уладыслава 1420—1423 гг., неўзабаве перакладзеных з латыні на беларускую мову, зацвярджалася «коранье» за забойства «жнвотмны» і парубку леса.
С. 212. Пах асаблівы ўласцівы глушцоваму мясу... Страўніку — ежу, а глузду— і кемнасць, і мудрасць.— Гусоўскі апявае мясцовыя прымхі; лічылася, што глушцовае мяса «корміць не толькі цела, але і розум». 3 тых сівых часоў дайшла да нас прыказка: «Жывіся глушцом — станеш мудрацом».
С. 213. Медэя — у старажытнагрэчаскай міфалогіі чараўніца, дачка Калхідскага цара Зэта, якая пакахала арганаўта Ясона і дапамагла яму здабыць залатое руно. Ясон задумаў жаніцца з дачкой Карынфскага цара, яна атруціла суперніцу, забіла двух сваіх дзяцей ад Ясона і ўцякла з Грэцыі на крылатай калясніцы, якую прыслаў ёй дзед Геліос.
Бачаць, што кануў на дно...— Звычай выпрабавання вадою «вінаватага» шырока бытаваў у еўрапейскіх народаў у сярэднявеччы. Паэт адвяргае яго як антыгуманны. На Беларусі гэты звычай панаваў доўга.
С. 214. Верце: у нас, у Літве...— Літвою і ў XVI ст. і пазней называлі землі цэнтральнай і заходняй Беларусі і паўднёваўсходняй часткі цяперашняй Літвы. Яны ўтваралі гістарычнае ядро Вялікага княства Літоўскага. Літва ў больш шырокім сэнсе — тэрыторыя ўсяго княства.
С. 216. Дыяна — у старажытнарымскай міфалогіі багіня месяца.
Апалон — бог мудрасці, апякун мастацтва, пазней бог сонца.
С. 217. Юпітэр — у рымскай міфалогіі галоўны бог, у грэчаскай — Зеўс.
Юнона — у рымскай міфалогіі багіня неба; лічылася апякункай сямейнага дабрабыту, заступніцай жанчын.
Піліпаўка — пост перад калядамі.
Грамніцы — свята ў хрысціян, якое прыпадае на 15 лютага па новаму стылю ў праваслаўных і на 2 лютага ў католікаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
