Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 722с.
Мінск 2015
I я зусім не пагарджаю беларускай мовай, про- ста я яе ня ведаю настолькі добра, каб на ёй пі- саць — я думаю, гавару па-расейску, я б сказала, што я чалавек і беларускай, і расейскай культуры, і тое, чым я займаюся, гэтая мая ідэя жыцьця — напісаць аўтабіяграфію імпэрыі, зрабіць 7 кніг, сто гадоў савецкай і постсавецкай гісторыі, была такая магутная ідэя, якая заўсёды будзе. Гэта ў нас усё ў мінулым, а ў Італіі і Францыі я бачыла гэтыя дэманстрацыі і бачыла, наколькі папуляр- ныя гэтыя ідэі — можа, і ў нас яшчэ пачнуцца гэтыя трацкісцкія гургкі, ужо ў Расеі гэта пачы- наецца — зь левай ідэяй людзі ня так хутка разьві- таюцца, калі яны яшчэ хадзілі ў асьлінай шкуры, яны марылі пра братэрства і роўнасьць...
Таму ўявіць сабе, што сьвет такі просты, я не магу — я хачу стварыць сабе, як гэта было, як гэта завалодала людзьмі, як яны ў гэта верылі,
як ідэя змарнела — і гэта ўсё будзе расказваць сам маленькі чалавек: як ён выйшаў адтуль, што было потым, якія кропкі апоры ён шукаў, за што ён чапляўся, да чаго прыходзіў, які сэнс ён шукаў у гэтым маленькім кавалку часу, які нам адве- дзены на Зямлі...
Дык вось, утопія размаўляла па-расейску — я не змагла б зрабіць свой, як цяпер модна казаць, «мастацкі праект» на беларускай мове, гэта была б няпраўда. Калісьці, калі я напісала «У вайны не жаночае аблічча», чалавек з такім самым сьветапоглядам і з такой самай агрэсіўнасьцю спытаўся ў мяне: а чаму ў вас там ёсьць нават цыганка, рускіх шмат, татаркі, чаму толькі бела- рускіх жанчын ня бралі — я тады сказала, што вайна насамрэч была Вялікая Айчынная, там былі розныя, ня толькі беларускія жанчыны, і ў гэтай утопіі ўдзельнічала агромністая прастора, агромністая колькасьць людзей, агромністы на- цыянальны кацёл...
I гэтак склалася маё жыцьцё, хоць я дачка сельскіх настаўнікаў — маці ўкраінка, бацька беларус — што ў нас дома была расейская мова, і я рада, што я выхаваная ў расейскай культуры зь яе абсягам, яе сьветапоглядам, яе філязафіч- насьцю, зь яе Дастаеўскім, Талстым, Чэхавам, Розанавым, гэта мае ўлюбёныя аўтары, і Герцэн мой любімы аўтар — бяз гэтай культуры я была б ня я, я б ня бачыла сьвет такім, якім бачу ця- пер. I беларускую мову я люблю, люблю сваю краіну — я шмат разоў магла застацца за мяжой, у мяне былі такія магчымасьці і ёсьць і цяпер,
але я ніколі гэтага не зраблю. Я хачу жыць дома, у Беларусі, я люблю гэтую геаграфію, люблю гэтага чалавека, але ў мяне іншая мова любові, а зусім не такая мэханістычная...
Вось калі б я пачала размаўляць на нейкай кальцы, як бальшыня апазыцыі размаўляе, то я б ужо была патрыёткай айчыны... Ведаеце, на такім узроўні мяне ўжо праблемы не цікавяць, мяне цікавяць праблемы сапраўды штосьці сфар- муляваць і зразумець у гэтым хутка зьменлівым сьвеце...
Вы кажаце, што я дрэнна стаўлюся да апа- зыцыі — не, я дрэнна стаўлюся да такога сха- лястычнага мысьленьня, да такой савецкай антысавецкасьці, да такога лукашэнкаўскага антылукашэнства, калі ўсё прымітыўна і проста. Я бачу сьвет іначай — для мяне ўсё таямніча, незразумела, і сваю працу як пісьменьніка я ра- зумею гэтак: шчыра дадумваць рэчы да канца. Вось гэта мая прафэсія.
Спадарыня Алексіевіч, якой Вы знайшлі Бела- русь у гэты свой прыезд?Што зьмяніласяўлепшы бок, а што — у горшы?
Алексіевіч: Гэта вельмі цікавае пытаньне, на якое я спрабую сама сабе адказаць — ува мне адбываецца нейкая праца, асэнсаваньне... Я ўжо казала, што я раблю цяпер новую кнігу, «Час second-hand. Прыватныя падрабязнасьці аднаго рытуалу». Гэта пра тое, што мы былі за людзі ў гэтай страшнай камуністычнай сыстэме-ўтопіі
і куды мы выйшлі. Чаму вы выйшлі ў нейкую пустэчу, дзе няма за што ўхапіцца? Адзінае, за што можна ўхапіцца — за нацыянальную ідэю, дый тое гэта выявілася як ня самы трывалы пад- мурак.
I гэты мой прыезд пацьвердзіў мяне ў такіх думках, што мы жывём у часе катастрофы гран- дыёзных праектаў. Я ня маю ўжо на ўвазе такія праекты XX стагодзьдзя, як камунізм і фашызм, гэтыя «магутныя» энэргіі, якія на гэтай эўрапей- скай частцы адышлі ўжо ў гісторыю. Мы яшчэ карыстаемся гэтымі словамі, можна казаць пра нейкія прыкметы таталітарнасьці, але пра ма- гутную дзяржаву нельга казаць, гэта ўжо іншае грамадзтва, атамізаванае, рассыпанае, гэта не- магчыма.
Катастрофа праекту ў чым? Мы бачым гэта па ўсім сьвеце. Напрыклад, у культуры змаганьня. Сьвет стаіць на культуры змаганьня, і мы ба- чым, што нават такія вялікія краіны як Амэрыка цярпяць паразу. Вось гэтая культура змаганьня цярпіць сёньня паразу, бо ні ірацкая праблема ня вырашана, ні афганская ня вырашана з пазы- цыі сілы — ясна, што гэтак іх вырашыць нельга. Другое — рэвалюцыя аранжавая ва Ўкраіне су- тыкнулася з масай праблем, кіргіская рэвалюцыя цюльпанаў таксама. Стала зразумела, што сьвет уступіў у нейкую новую фазу, дзе барацьба набы- вае нейкія новыя формы.
I вось калі я хадзіла па сучасным Менску і езьдзіла па Беларусі, я зразумела, што сёньня ня выведзеш людзей на вуліцу — гэта ілюзія.
Гэта проста дзейнічаюць шасьцярэнькі нейкіх палітычных тэхналёгіяў, але яны круцяцца ўжо ўхаластую. Я б нават сказала, што турыстычныя бюро, будаўнічыя крамы, супэрмаркеты робяць сёньня нашмат болып працы, чым апазыцыя.
Я была ў адной вёсцы — калісьці гэта была тыповая калгасная савецкая вёска — без платоў, нейкія гаспадары крэпкія былі, але заўсёды было крыху сумнае відовішча, хаця ў нас у Беларусі ня так, як у Расеі, тут лепей. Раптам я прыяж- джаю — палова вёскі гэта нейкія дамы, якія я бачыла толькі ў Літве ці ў Польшчы: агароджы, дрэвы, брук, нейкія дошкі зробленыя прыгожа, дахоўкай пакрытыя дахі замест гэтага шыфэру, пра які ўжо ўсе ведаюць, што ён небясьпечны для чалавека, нейкія кветкі зусім іншыя — і я падумала, трэба пазнаёміцца з гаспадарамі. Я пагаварыла з адным, з другім — адзін быў у Чэхіі, другі ў Славаччыне, трэці ў Полынчы, чацьвёрты нават у Парыжы — нейкая сваячка выйшла туды замуж... I яны бачылі іншае жыцьцё.
I вось яна, апазыцыя: людзі хочуць жыць па- іншаму. To бок, нарошчваецца іншая прастора годнасьці, іншага разуменьня жыцьця, а ня так, як мы думалі раней — сядзе ў крэсла хтосьці іншы, і будзе зусім іншая краіна. Ды ня будзе! Трэба наладзіцца на доўгі шлях. I я бачу, што нягледзячы на застыглы час, на гэтую палітыч- ную ўладу, якая спыніла час у нашай краіне, усё адно маленькі чалавек сам шукае выйсьця, і на шчасьце — знаходзіць яго. Ён насамрэч вучыцца іншаму жыцьцю. Я ўзрадавалася: гэта сьведчыць
пра тое, што калі наверсе «дах» зьменіцца, то будуць людзі, зь якімі можна будзе рабіць гэтае іншае жыцьцё. Вось гэта маё адчуваньне.
Вы займаліся тэмай Чарнобылю. Якое Ваша стаўленьне да рашэньня будаваць у Беларусі АЭС?
Алексіевіч: Я думаю, што гэта проста катас- трофа. Я закідаю гэта перадусім нашай куль- туры — ня толькі ўладзе, Лукашэнку, а перадусім нашай культуры. Мы не расказалі так пра Чар- нобыль нашаму, беларускаму чалавеку — ва ўсім сьвеце больш разумеюць, што такое Чарнобыль, як у тым анэкдоце: «Калі б Чарнобыль выбухнуў у папуасаў, пра гэта ведаў бы ўвесь сьвет, апрача саміх папуасаў» — гэта жорстка, але гэта, на жаль, -так — а ў Беларусі, якая настолькі пацярпела, няма ні сапраўднага экалягічнага руху, ні суп- рацьатамнага руху, няма моцных чарнобыльскіх саюзаў — усе дазволілі сябе раздушыць.
I тое, што сёньня на гэтым узроўні палітыч- нага мысьленьня зьяўляецца такая ідэя... Бо што такое атамная станцыя? Гэта высокія тэхналёгіі. Грошы забясьпечваюцца валютным запасам. Высокія тэхналёгіі павінны быць забясьпечаны прынамсі сьвядомай палітычнай уладай, тэх- налягічнай культурай, кадрамі, падрыхтоўкай масавай сьвядомасьці... У Чарнобылі людзі праца- валі і жартавалі: наша патэльня, наш рондлік... За гэтым жаргонам стаяла розьніца, разрыў між су- часным чалавекам і гэтымі новымі тэхналёгіямі.
У выходныя яны ехалі да сваіх маці і працавалі віламі і рыдлёўкамі на гародзе, а потым вярталіся і разважалі гэтаксама — патэльня, націсьнем тую кнопку, тую...
Беларусь, якая сёньня апынулася на тэх- налягічных задворках, трэба сабе шчыра гэта ўявіць — мы ж ня можам даць сьвету канкурэн- тназдольныя кампутары, фотаапараты — у леп- шым выпадку «Мілавіца» можа станікі прадаць, дый тое дзякуючы таму, што гэта натуральная бавоўна, альбо драўляную мэблю немцы ў нас нібыта купляюць, зробленую з чыстага дрэва, але паводле іхных узораў... 1 побач з гэтым такая ідэя — гэта яшчэ раз сьведчыць пра безадказ- насьць улады і пра тое, што ўрок Чарнобылю не прачытаны.
I гэта перадусім наша віна, віна нашай куль- туры. Я ня памятаю спэктакляў выдатных пра гэта, кніг такіх пра гэта, я ведаю толькі палітыч- ныя акцыі пратэсту і чарнобыльскія фонды — вось адзінае, што адказвала на тое, што адбылося. Усё астатняе не перапрацаванае культурай, для якой гэтая вельмі сур’ёзная, філязофская, тэхніч- ная праблема аказалася не пад сілу. Мы аказаліся ня роўнымі праблеме, якая паўстала перад намі, а чыноўнікі ёсьць чыноўнікі, яны неабавязкова павінны быць філёзафамі.
Вы шмат часу жывяце на Захадзе. Як там успрымаюць беларусаў? Ці мы проста згубіліся ў агульнай плыні пост-гомасавецікус?
Алексіевіч: Ведаеце, калі я адкажу на гэтае пытаньне, на мяне можна будзе пакрыўдзіцца, альбо пакрыўдзіцца на людзей на Захадзе, але гэта — людзі зь іншым пачуцьцём агульнай год- насьці, зь іншым разуменьнем мэты і сэнсу жы- цьця, якасьці жыцьця, павагі да сябе самога... Там сьвет круціцца — паважаюць цябе як чалавека і паважаюць усё, што тваё — твая маёмасьць і г. д. Таму з гледзішча заходняга чалавека Лукашэнка, што адбываецца зь людзьмі, што адзін чалавек паралізаваў грамадзтва, што некуды зьнікла ін- тэлігенцыя, нават чыноўнік, які таксама ёсьць апірышчам дзяржавы, што ўсе прыніжаныя і ўсе з гэтым мірацца — усе будуць аднойчы ў неўра- зуменьні, як сёньня людзі старэйшага ўзросту ўзгадваюць, як Брэжнеў выступаў з устаўной сківіцай і якую лухту ён вёрз, а маса людзей на зьездах стаялі, пляскалі ў ладкі — гэтак мы з ча- сам будзем прыніжана выглядаць. Таму ім цяжка нас любіць. Яны ўвесь час у неўразуменьні: што гэта за людзі? Чаму яны з гэтым згодныя?
Але калі я сустракаюся зь людзьмі, якія езьдзілі ў Чарнобыль, якія дапамагаюць, маюць нейкія праекты, супрацоўнічаюць з нашымі арганіза- цыямі, установамі, яны кажуць, што мы мяккі, добры, сардэчны народ... Гэта асабісты кантакт. A кантакт з гісторыяй, мінулай ці сучаснай, выклі- кае ў заходняга чалавека неўразуменьне. У іх палі- тычныя праблемы ўжо на іншым узроўні. Праб- лемы чалавечай годнасьці, улучна з матэрыяль- ным, яны пазбаўлены — ты там павінен змагацца за сябе, іначай жыцьцё кіне цябе на дно — ты не
КНІГІ ОНЛАЙН
