Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе
Выдавец: Радыё Свабода
Памер: 722с.
Мінск 2015
Ствараюцца іруйнуюцца дзяржавы, абясцэнь- ваюцца грошы і забываюцца героі, а што, на Ваш погляд, галоўнае ў жыцьці? Назавіце пяць кніг, якія, на Ваш погляд, павінен прачытаць кожны. Мікалай.
Алексіевіч: Я магу сказаць, каго я чытаю — Дастаеўскі, Герцэн, Розанаў, Чэхаў, Мамардашвілі. Гэта фігуры, да якіх я час ад часу вяртаюся, і яны чысьцяць мой сьветапогляд і намячаюць нейкія ніткі ў шляху, калі ты за нешта чапляесься, за- ходзіш у тыя закуткі, нешта абдумваеш, некуды ідзеш. Але насамрэч у такі час, час руйнаваньня, постмадэрн, калі сьвядома абіраюцца копіі і ка- жуць, што гэта нібыта сьвядома — у прынцыпе, няма нічога іншага, таму мы спрабуем знайсьці нейкія кропкі апоры, але гэта ня толькі ў нас, a ўсюды.
А што тычыцца сэнсу жыцьця, то гэта для мяне, вы ведаеце, нейкае пытаньне, на якое няма
адказу. Я часта, калі завяршаю кнігу, думаю — гэ- так плачам, гэтак пакутуем, а навошта гэта ўсё? He забуду жанчыну ў кнізе «У вайны не жаночае аблічча» — які ў яе ашаламляльны аповед пра сьмерць, пра жыцьцё, пра тое, як яны апынуліся ў акружэньні — маладыя хлопцы, і яна адна дзяўчына між іх, і яны раніцай вырашаюць, што ў палон яны не здадуцца. I адзін падыходзіць да яе і кажа: «А ты бабу спрабавала?» А да вайны было такое пірожнае «баба», і яна кажа — спрабавала... А ён кажа: «Дурніца ты, вось раніцай загінем, і так і не даведаемся, што гэта такое...» I насамрэч іх толькі некалькі чалавек прарвалася, а гэты хлопец таксама загінуў... I ў яе столькі падрабяз- насьцяў, вось ты нарадзіўся, і ўсё выкарыстаньне твайго жыцьця — упасьці са зьвязкай гранат пад танк... Так, нейкая ідэя, радзіма — але чалавек у такія хвіліны наагул думае пра боскую задуму: навошта ўсё гэта?
I раптам я прыходжу да гэтай жанчыны, якая потым мне ўсё гэта распавяла, і яна мне кажа: а вы ў савеце вэтэранаў спыталіся? А ў вас ёсьць дазвол на публікацыю? Мала таго, калі я ёй даслала тое, што я выбрала для кнігі, гэты расповед пра бабу яна выкрасьліла, і там былі такія клічнікі — гэта я табе расказала, каб ты паплакала са мной, а пісаць трэба зусім іншае... Я думаю, што столькі пакутаў, зазіраньне ў такія бездані, а чалавек гэтым не карыстаецца — гэта ня робіць яго ні свабодным, ні шчасьлівым...
У яе я не знайшла таго, што ёсьць у «Нататках ля ўзгалоўя» Сэй-Сёнагон, японскай пісьмень-
ніцы — тысячу гадоў таму напісаных прыдвор- най дамай. Вось там ёсьць такі лёгкі ветрык: ад яе сыходзяць каханкі, а яна кажа: вось пройдзе час, і ня будзе гэтага чароўнага цела, гэтага барвовага плашча... Потым яна сядзіць і думае, якія рэчы ёй больш за ўсё падабаюцца — як човен плыве па рацэ, як птушка раптам пралятае... Вось гэта схапіць для мяне сёньня важна, гэты чалавек у часе — ці ў Другой сусьветнай вайне, ці ў Чарно- былі, ці на парэштках імпэрыі...
I разам з тым для мяне галоўны сэнс як для пісьменьніцы — схапіць вось гэтае вечнае, гэты барвовы плашч, гэтае маладое цела, гэты човен, форма, прыдуманая чалавекам... Пра гэта здага- даліся грэкі, яны казалі: «майстэрства жыцьця». Ня сьвята жыцьця, паводле Хэмінгуэя, гэта крыху спрошчана, груба, а вось гэтае майстэрс- тва жыцьця...
Я нядаўна размаўляла са сваёй сяброўкай, яна чытала нейкую старую кнігу і кажа: божа, як мы агрубелі, колькі трэба ўсяго вяртаць сёньня ў літаратуры! Мы ведаем колеры — чырвоны, чорны, жоўты, а раней грэкі ведалі колер «хво- рай малпы», «колер ласося», «колер сонца, якое згасае ўначы» — маса рэчаў, якія мы страцілі па дарозе цывілізацыі... I ў чым складанасьць гэтай кнігі пра каханьне: у гэтым сюжэце няма нічога новага, ён, яна, ці то прыходзіць хтосьці яшчэ, ці то наагул гэтая істота, званая каханьне, прыхо- дзіць і нечакана сыходзіць... Вось зрабіць новую інсцэніроўку, вярнуць гэты «колер ласося» і «ко-
лер хворай малпы», вось у гэтым пісьменьніцкі і чалавечы сэнс, бо побач ідзе ўласнае жыцьцё.
Спадарыня Апексіевіч, мне падабаецца Ваша творчасьць. Некалькі год таму я патрапіў у тэатар у Брусэлі. Са мной быў Тамаш Саевіч («Польскае Радыё»), Была пастаноўка па Вашай кнізе «Чарнобыльская малітва». Спэктакль мяне вельмі закрануў, хаця быў па-француску. Калі ў тэатры даведаліся, што я зь Беларусі, дык раз- мова і вечарына працягнулася да 4-ай раніцы. У фае тэатру былі фатаздымкі з Чарнобыльскай зоны — старыя бабулькі зь дзядулькамі, кінутыя хаты. Я запытаў у кіраўніка тэатру, што яго натхніла зрабіць такі спэктакль? Адказ быў такі: сам твор і знаёмства з аўтарам. Мажліва, у Вас былі яшчэ нейкія цікавыя сустрэчы за мя- жой? 3 павагай, Мікалай Раманаў. Антвэрпэн, Бэльгія.
Алексіевіч: Рэч у тым, што ў сьвеце ўсе мае кнігі маюць тэатральныя, кінаварыянты, і асаб- ліва «Чарнобыльская малітва» — як ніводная з маіх кніг яна прайшла па сьвеце, было вельмі шмат яе тэатральных пастановак, і ў кожнай краіне было сваё прачытаньне... У Францыі больш за ўсіх ідуць спэктаклі, там нават у Бардо быў фэстываль, дзе з усёй Францыі прывезьлі 12 спэктакляў паводле «Чарнобыльскай малітвы», і гэта было вельмі цікава... Я думала, чаму менавіта чарнобыльская кніга мела такі масавы водгук і настолькі зацікавіла эўрапейскіх інтэлектуалаў...
У мяне былі дыскусіі з Полем Вірыльё, якога на- зываюць «філёзафам Апакаліпсісу», і ў нас былі такія дэбаты на сцэне, дзе зьбіралася па 600-700 чалавек, і нават фільм існуе з нашым дыялёгам... Мяне зьдзіўляла, што ў залі было шмат маладых людзей, былі цікавыя пытаньні...
Я думаю, што «Чарнобыльская малітва» — на- самрэч, хроніка будучыні. Яна выйшла за межы досьведу нейкай адной сыстэмы, адной мэнталь- насьці, хоць тэма вайны таксама выходзіць за гэтыя межы, каб кніга была не мясцовага спа- жываньня, кніга павінна выйсьці на той пункт інтэлектуальнага назапашваньня, які існуе ў сьвеце, каб гэта было цікава ўсім, а ня толькі на «вясковым выгане». Іначай ня варта пісаць — чаму я настолькі доўга пішу свае кнігі. Я магла б зрабіць 10 такіх кніг, як у «У вайны не жаночае аблічча», я ж ужо дастатковы прафэсіянал, і не пісаць кнігу 7-10 гадоў... Але я хачу, каб кожная кніга была зусім іншай, я павінна вырвацца зь ёю ў зусім іншую прастору, а не паўтарыць саму сябе, тое, што я ўмею рабіць.
А ў Чарнобылі заходняя публіка, заходнія ін- тэлектуалы знаходзяць адказы на гэтыя страхі будучыні, яны робяцца агульнымі — ужо нельга, як раней, калі вайна ішла ў Эўропе ці ў Савец- кім Саюзе, а хтосьці адседжваўся ў Амэрыцы ці ў Аўстраліі, сёньня гэта немагчыма. To бок, страх — гэта новая, паўсюдная культура. Я ад- нойчы на працягу месяца бы ла ў чатырох краінах: у Францыі паліцэйскія кідаліся да кожнага пакета ў мэтро, у Гішпаніі якраз былі выбухі здарыліся, у
Маскве ў мяне 10 разоў праверылі пашпарт... Вось гэтая культура страху, у якой мы жывем, яна аха- піла ўвесь сьвет, і пра страх гавораць больш, чым пра любоў. I безумоўна ў чарнобыльскай кнізе ёсьць гэтае супрацьстаяньне: да чаго ідзе прагрэс, што прагрэс — гэта форма новай вайны, — усе ваююць з прыродай і ў выніку гінуць...
Дзень добры. Вашыя кнігі нясуць у сабе боль чалавека. Вы яго прапускаеце празь сябе. Што Вам дапамагаеу гэтым: унутраныярэсурсы, вера, упэўненасьць у тым што гэта неабходна людзям? Што людзі павінны зразумець, для чаго невыносны боль Вашых кніг? Дзякуй.
Алексіевіч: Ведаеце, у нашай сям’і была такая трагедыя — калі памерла мая сястра. Ёй было 35 гадоў, яна вельмі хутка згарэла, за чатыры месяцы ад страшнай формы раку. I я тады ўсутыч сутык- нулася зь лекарамі-анколягамі. I пасьля таго, што я бачыла (я практычна не сыходзіла з гэтага шпіталю), калі, напрыклад, прывозяць дзіця, яму робяць апэрацыю, але ў яго няма шанцаў, і я памятаю дактароў, прафэсара Кацярыну Віш- неўскую, Галіну Канстанцінаўну Тагрунскую, — ніколі я цяпер не скажу, што мы, пісьменьнікі, больш за ўсіх нясем нечы боль, што мы больш за ўсіх нагружаныя гэтым цяжарам сусьвету, трагічнасьцю чалавечага існаваньня... Ніколі я сабе гэтага не дазволю, таму што калі я бачыла, як працуюць гэтыя людзі, як гэтыя лекары вяр- таюцца пасьля апэрацыі, зь якімі тварамі, і як
яны потым павінны казаць нешта гэтаму дзіцяці, ягоным бацькам...
Я ня думаю, што я больш перажыла і пера- думала — хоць я была на вайне, перажыла суды над сваімі кнігамі, і перажыла ўсялякага кшталту пагрозы і канфлікты з уладай. Гэта ўсё ж можна ў нейкай ступені перавесьці у інтэлектуальны бок. I ў той час я б не сказала, што такія кнігі лёгка пісаць, і што гэта мне проста даецца. Зусім не.
Ну вось, напрыклад. Я ў Афганістане, вакол адны мужыкі, да мяне прыстаўлены нейкі пад- палкоўнік, мы на нейкай выставе сучаснай зброі, якую яны захапілі ў маджахедаў. Зброю паказва- юць заходнім карэспандэнтам, каб сказаць, што Амэрыка дапамагае маджахедам. I сапраўды, па-свойму прыгожая сучасная зброя. Якраз тады памерла мая сястра, і я думала — калі б усе гэтыя інтэлектуальныя высілкі, што пайшлі на зброю, накіраваць на выратаваньне людзей, а не на за- бойства — можа, мая сястра была б жывая? I вось я падыходжу да такой міны, яна як навагодняя цацка, мне кажуць, што гэта міна італьянская. Я кажу? «Як навагодняя цацка!» А афіцэр побач са мной кажа: «Калі на яе наступіць — ад чалавека застаецца паўвядра мяса». Праз дзень альбо два ён мне тэлефануе ў гатэль (гэта быў гатэль Ген- штабу ў Кабуле) і кажа: «Хочаце пабачыць, што ад хлопцаў засталося, якія праехалі па такой міне?» — «А што?» — «Лыжкамі з брані зграба- юць». На вуліцы сьпёка 40 градусаў. Ісьці альбо не? Але ж я выхаваная ў традыцыях расейскай культуры — ісьці да канца. «Ты павінен ісьці да
канца», як казаў Алесь Адамовіч, мой настаўнік, мой любімы беларускі пісьменьнік. I я еду. I бачу ўвесь гэты жах, што, сапраўды, зграбаюць па пяску, каб хоць нешта даслаць маці разам з адзе- жай. I няма чаго рабіць зь сябе гераіню — я стра- чваю прытомнасьць, ці то ад таго, што я ўбачыла, ці то ад узрушанасьці гэтай чалавечай бессэнсоў- насьцю — што мы робім у гэтых чужых пясках? А дзе-небудзь у Разані сядзіць гэтая бабулька і ня ведае, што ўжо тут ёй зьбіраюць... Альбо сьпёка? Я ня ведаю.
Потым я вяртаюся дамоў, і мне трэба ўсе гэтыя дыялёгі зьняць з касэты... I вось — павінна я гэта рабіць ці не, да якой мяжы ісьці? Усе гэтыя кар- ціны — перада мной. He, гэта ня лёгкая праца. Але я думаю, што ўвогуле жыцьцё само па сабе — трагічнае. I гэта трэба сабе спакойна ўяўляць. Трагічнае хаця б таму, што як Нагібін пісаў на вышыні закаханасьці ў сваіх дзёньніках — «Божа, як страшна ад адной думкі, што гэты сьвет трэба пакінуць...» Так што я ня думаю, што мне цяжэй жыць, чым ўсім астатнім. Думаць, можа, цяжэй
КНІГІ ОНЛАЙН
