• Газеты, часопісы і г.д.
  • Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе

    Сьвятлана Алексіевіч на Свабодзе


    Выдавец: Радыё Свабода
    Памер: 722с.
    Мінск 2015
    139.61 МБ
    На жаль, экзыстэнцыйная рэфлексія ў нашай культуры адсутнічае — гэта тычыцца і лягернай тэмы, і сталінскай тэмы, і вайны, асабліва парты-
    занскай вайны, сумленная кніга пра якую яшчэ не напісана. Разумееце, вялікі раман магчымы, толькі калі ў яго аснову лягуць асабістыя, экзыс- тэнцыйныя пытаньні — чалавечай прыроды, уза- емаадносін з космасам. Калі ставяцца пытаньні не пра тое, хто такі Сталін, а пра тое, што такое чалавек. Гэтыя пытаньні былі для нас у савецкі пэрыяд закрытымі. Вось я гляджу на сусьветную літаратуру: яны былі бліжэй да гэтых пытаньняў, яны былі болей свабоднымі. Можа быць, таму моладзь цяпер чытае Рэмарка, а не чытае Юрыя Бондарава, хоць «Гарачы сьнег» — для свайго часу вельмі таленавітая рэч. Але час цяпер вырваўся на агульны прастор, у агульнае жаданьне зразу- мець чалавека: навошта наогул усё гэта, хто ён, што ён? А мы зноў зачыніліся ў нейкую ракавіну, у абсалютна ўнутраную сацыяльнасьць.
    Шары: Вы згадалі Юрыя Бондарава, ён бадай ці не апошні з жывых пісьменьнікаў «пакаленьня лейтэнантаў», а пасьля іх шмат і дэталёва пра вайну ўжо ніхто не пісаў. Як Вы лічыце, чаму ў апошнія дзесяцігодзьдзі ўпала цікавасьць да тэмы Другой сусьветнай вайны? Леў Талстой на- пісаў «Вайну і мір» праз паўстагодзьдзя пасьля за- канчэньня вайны з Напалеонам. У Расеі быццам бы прыйшоў час, калі трэба ставіць тыя самыя экзыстэнцыйныя пытаньні, пра якія Вы кажаце. Чаму ніхто з Вашага пакаленьня пісьменьнікаў- мэтраў ці больш маладых літаратараў не зьвяр- таецца да гэтай тэмы ўсур ез?
    Алексіевіч: Таму што наша постсавецкая куль- тура жыве ў закрытым стане. Мы ня выйшлі ў
    адкрыты сьвет, мы не ўпусьцілі ў сябе сьвет. У гэтым зачыненым стане мы ня можам набыць сувязі з новымі маладымі людзьмі, таму што гэ- тыя маладыя людзі належаць іншаму сьвету. A закрыты стан культуры нараджае такія самыя абсалютна закрытыя, гермэтычныя кнігі, яны не цікавыя ні зьнешняму сьвету, ні маладым чыта- чам. Калі маладое пакаленьне і чытае нешта, то ўспаміны Мікалая Нікуліна пра вайну — кнігу, якая недзе доўга ляжала, яе не было, і раптам яна зусім у новым вобразе прадставіла вайну. Або кніга пра вайну актора Георгія Жжонава. Гэтыя людзі ішлі ад асабістага досьведу, вайна або лягер былі іх асабістым узрушэньнем, яны не паддаліся нівэліроўцы прапаганды. I, магчыма, выратавала іх кнігі яшчэ і тое, што яны не былі прафэсійнымі літаратарамі, у іх не было навыку банальнасыці, канону.
    Я, напрыклад, раней вельмі шмат чытала пра вайну (хоць ужо даўно не чытаю), але вось Нікуліна я прачытала, і гэта было для мяне ад- крыцьцё, гэта было цікава. Вядома, у абставінах той гермэтычнасьці, у якую мы зноў апускаемся, чакаць нараджэньня моцных і яркіх рэчаў зусім не прыходзіцца. Затое ёсьць у нас прыдворныя пісьменьнікі, накшталт Захара Прылепіна і па- добных яму, зь іх ідэямі гвалту... Мастак ня можа прымаць ідэю гвалту, сапраўдны мастак ня можа ў нашы дні быць імпэрцам, дзяржаўнікам, гэта не сумяшчаецца. I вядома, у такім коле ідэй нічога значнага ня можа нарадзіцца — тым больш калі Дума друкуе зусім сярэднявечныя ўказы: заба-
    раніць, нельга думаць... Што гэта за грамадзтва, што за культура, калі казакі з нагайкамі будуць вырашаць, які спэктакль ставіць, а які не? Ну які вялікі новы раман у гэтых умовах можа зьявіцца, як можа захавацца вялікі новы чалавек? У часы Сталіна былі Андрэй Платонаў і іншыя, але, на- пэўна, тады яшчэ заставалася энэргія духоўнага супраціву, а цяпер, праз сто гадоў, яна, па-мойму, канчаткова задушана.
    Шары: Даводзіцца, значыць, адмаўляцца ад разуменьня таго, што «паэт у Расеі болей чым паэт»? А чаму постсавецкія грамадзтвы (перш за ўсё я маю на ўвазе расейскае і беларускае, і ў значна меншай ступені ўкраінскае грамадзтва) «не ўпусьцілі ў сябе сьвет»? Улада вінаватая, на- род вінаваты, грамадзкія ўмовы так склаліся — у чым прычына, як Вы яе бачыце?
    Алексіевіч: Самая складаная праблема, што ў нас засталася ад савецкага часу — гэта, вядома, сьвядомасьць чалавека. I ўлада, і эліта, і грама- дзтва аказаліся няздольнымі пабудаваць новую дзяржаву, абжыць новыя ідэі, як гэта зрабілі нашы суседзі — тая самая Прыбалтыка, тыя са- мыя Чэхія і Польшча... Там эліта паволі робіць сваю працу, яна вырабляе новыя ідэі. Як мне ска- заў адзін польскі рэжысэр, «ваша эліта пабегла да рэштак са стала алігархаў, а ў нас алігархі хочуць, каб мы іх запрасілі да свайго стала» — мастак у гэтых сусьветах займае цалкам рознае месца. Калі я раптам чую ад вядомага расейскага тэатраль- нага дзеяча: ня сорамна абвяшчаць па тэлевізары, што ў цябе ў самалёце стаіць залаты ўнітаз, ён жа
    зароблены... Ці калі вядомая журналістка кажа: у чалавека з грашыма — асаблівы пах, гэта асаб- лівы чалавек, паколькі яго грошы маюць нейкую энэргію, сілу... Я ўяўляю, сказала б яна гэта дзе- небудзь у Францыі — ёй бы назаўтра ніхто рукі не падаў!
    Няма маральных правілаў, няма маральных законаў, ёсьць законы паняцьцяў, законы мафіі, законы выпадкова прыхопленых бізантыйскіх або нейкіх яшчэ ідэй. Няма магутнага ядра эліты, якое б генэравала новыя ідэі. Усё гэта прыхоп- лена, усё гэта досыць прымітыўна. Хай грошы з кішэняў сыплюцца, але ўсё роўна людзі з такімі паняцьцямі — чужыя для сьвету, сьмешныя ў вонкавым сьвеце, усё роўна яны выклікаюць страх, а не павагу. He далей як учора ў Бэрліне я ўдзельнічала ў сустрэчы, дзе гаварылася аб гэтых тэмах, выступалі пісьменьнікі і палітыкі, у тым ліку нямецкі міністар замежных справаў Вальтэр Штайнмаер. Гэта зусім іншы ўзровень размовы: гаварылася аб гуманітарных каштоў- насьцях, аб тым, што дзяленьне сьвету на катаў і ахвяр — вельмі спрошчаны погляд. Я сядзела якраз побач зь міністрам і думала: Бог мой, калі я пачую ў сваёй краіне або ў Расеі ад міністра такія вось інтэлектуальныя словы, тады Расея і Беларусь стануць іншымі дзяржавамі! Але сёньня гэтага няма і новай дзяржавы няма — таму што па ўзроўні разуменьня сьвету мы засталіся на ўзроўні Аляксандра III, які лічыў, што адзіныя сябры Расеі — гэта яе армія і флёт.
    Шары: Вы згадалі, што нядаўна вярнуліся з Украіны. У гэтай краіне цяпер па-іншаму адзна- чаюць даты, зьвязаныя з заканчэньнем Другой сусьветнай вайны ў Эўропе. Як Вы ставіцеся да гэтых спробаў?
    Алексіевіч: Ведаеце, я прыехала з Украіны зь вельмі добрым пачуцьцём. Я выступала там у Кіева-Магілянскай акадэміі, ва ўнівэрсытэце, на кніжным кірмашы «Кніжны арсэнал». Няг- ледзячы на ўсе складанасьці, у маладых людзей гараць вочы, яны хочуць новага жыцьця, яны гатовыя нават (хоць гэта барбарства, вядома) на ахвяры. У прынцыпе, любое рашэньне праблемы спосабам гвалту, калі гінуць людзі — гэта, вядома, барбарства, гераічнае барбарства або проста бар- барства, садысцкае, бандыцкае. Трэба забіваць ідэі, а не людзей. Ужо прайшоў час набіраць аба- роты тэхнікі і без канца дэманстраваць сьвету танкі і гарматы. У інтэрнэце я кожны дзень бачу якую-небудзь навінку расейскага ўзбраеньня і акрамя як барбарствам гэта назваць не магу.
    Украінцы сапраўды хочуць пачаць новае жы- цьцё, і сапраўды ёсьць небясьпека, што чыноўнік зноў зжарэ ўкраінскую рэвалюцыю. Але цяпер народ настроены рашуча, можа быць, таму, што з часу аранжавай рэвалюцыі вырасла новае па- каленьне — іх бацькі вынесьлі б Януковіча, a маладыя адмовіліся ўдзельнічаць у гэтай змове супраць сваёй будучыні. Ва Ўкраіне адчуваецца дух часу, адчуваецца дух абноўленай нацыі, якая ня хоча, каб яе зацягвала ў расейскую яміну. Я хацела б верыць, што ў іх гэта атрымаецца, што
    не атрымаецца расейскага сярэднявечча, якое сёньня пачалося — зацягнуць украінцаў у стары час. Вельмі 6 хацелася спадзявацца. У гэтыя дні ва Ўкраіне замест георгіеўскіх стужачак носяць выявы макаў. Яны хочуць сьвяткаваць дзень вы- зваленьня з усёй Эўропай, а ня ладзіць сталінскія сьвяты асобна ад усяго сьвету.
    Шары: Як Вы лічыце, пакаленьням, якія жы- вуць цяпер у Расеі, ва Ўкраіне і Беларусі, удасца неяк прымірыць розныя праўды аб Другой сусь- ветнай вайне?
    Алексіевіч: Я думаю, што гэта будзе вельмі доўгая барацьба. Гістарычная праўда — склада- ная рэч. Я 30 гадоў займаюся дакумэнтамі і магу сьцьвярджаць: дакумэнту не бывае ў чыстым выглядзе, усё роўна гэта чыясьці жарсьць, чы- ясьці вера, імгненная або доўгатэрміновая, але ўсё роўна — у руках і волі чалавека. Але ўрэшце ўступае ў дзеяньне час. Ёсьць блізкі час, калі мы як бы спавіты ідэямі сёньняшняга дня, воляй тых, хто сёньня ва ўладзе, іх разуменьнем падзей і зьяваў, іх дыяпазонам. Што да Расеі і Беларусі — вядома, гэта стары сьвет. На вуліцах новыя ма- шыны, каля будынкаўтрошкі новай архітэктуры, людзі носяць новыя касьцюмы, але гэта стары сьвет, сьвет старых паняцьцяў, і ён сёньня пай- шоў у апошні савецкі бой. He за тую вышэйшую справядлівасьць, якую можна было б атрымаць з савецкага досьведу — там было шмат сталінскіх здрадаў, але ўсё ж у пачатку было і шмат раман- тычных спадзяваньняў, якія пацярпелі поўную катастрофу. Скончылася ўсё крывёю, як кажа
    адзін з маіх герояў: «Бочкі мяса засталіся і мора крыві, так канчаецца ў нас уся гісторыя...»
    Гэта будзе яшчэ вельмі доўгая барацьба, я ду- маю, яна зацягнецца на некалькі дзесяцігодзі?дзяў. Але як бы ні стараліся нашысты і лукашысты — сёньняшняе акасьцяненьне скончыцца, таму што сьвет усё ж рухаецца, і мы ня можам сядзець на ўзбочыне, гэта нерэальна хоць бы з прычыны новых тэхналёгій. На нейкі час можна стварыць рэзэрвацыю, ну, можа быць, нават на працяглы час (у рэшце рэшт, ёсьць досьвед Паўночнай Карэі), але, тым ня менш, чалавецтва рухаецца ў бок больш нармальнага сэнсу жыцьця, калі чала- вечы дух не прыніжаны, калі чалавечыя паняцьці не зьняважаныя. Гэта тычыцца ўсяго мінулага — ня толькі вайны, але і ГУЛАГу, які таксама ака- заўся спрэчным паняцьцем, як высьвятляецца. Напрыклад, музэй «Перм-36» — ужо не музэй ахвяраў ГУЛАГу, а музэй работнікаў ГУЛАГу. Будзем цяпер кланяцца катам, чытаць, як яны пакутавалі, зьдзекуючыся над ахвярамі...
    Усё вельмі перамяшалася, але я думаю, што старая ідэя выдыхаецца. Сьвет ідзе ў бок таго, каб чалавек застаўся чалавекам у тым, у боскім сэнсе слова — пра гэта пісалі Аляксандар Мень і Аляксандар Шмеман — калі сапраўды гаворка ідзе пра дух чалавечы.
    «У кожным расейцу ёсьць трохі Пуціна»