Традыцыі сямейнага выхавання ў беларускай вёсцы
Любоў Ракава
Выдавец: Ураджай
Памер: 111с.
Мінск 2000
ГУАЬНІ I ЗАБАВЫ Ў ВЫХАВАННІ АЗЯЫЕЙ
У жыцці дзяцей важнае месца займаюць гульні. Роля іх абумоўлена тым, што яны садзейнічаюць правільнаму фізічнаму развіццю, умацаванню здароўя, развіваюць сілу, спрыт, вастрыню зроку і слыху, а таксама назіральнасць, кемлівасць, удумлівасць, знаходлівасць, вытрымку, калектывізм, клопат аб іншых, любоў да роднага краю, пачуццё справядлівасці, прыгажосці і г.д.
У айчыннай і замежнай навуцы існуе некалькі падыходаў да класіфікацыі гульняў. У аснову структуравання адны даследчыкі клалі характар арганізацыі гульнёвага калектыву, мэтавыя ўстаноўкі, умовы для калектыўных дзеянняў гуляючых, другія месца і час правядзення гульні, выкарыстаны інвентар, фізічныя нагрузкі і г.д. Беларускі этнограф Е.Р. Раманаў, напрыклад, падзяляў гульні на інтэлектуальныя і фізічныя ў залежнасці ад таго, якія выхаваўчыя задачы яны выконваюць (Романов. Белорусскнй... Вып. VIII —IX. 1912. С. 553). На жаль, такая ўмоўная класіфікацыя не ўлічвае той акалічнасці, што большасць народных гульняў маюць не адзін, а некалькі выхаваўчых вынікаў: развіваюць і фізічныя, і маральныя якасці. 3 пункту гледжання фалькларыстычнай навукі цікавасць уяўляе класіфікацыя Г.А.Барташэвіч, якая вылучае два разрады: гульні як мастацка-драматычнае дзеянне і як сродак фізічнага выхавання (Дзіцячы... 1972. С. 31).
На нашу думку, гульні трэба разглядаць перш за ўсё як частку культуры. Традыцыйныя дзіцячыя гульні з уласцівымі ім парадкам і правіламі, накіраванымі на мадэліраванне ролевых адносін паміж удзельнікамі, дапамагалі асвойваць культуру свайго народа. Шырока распаўсюджаныя так званыя імітацыйныя гульні былі важным спосабам узнаўлення вопьпу панярэдніх пакаленняў. У такія гульні дзецьмі пераносяцца ўражанні ад
убачанага ў сям’і, у тым ліку звязаныя з характарам працоўнай дзейнасці. Увогуле імітацыйныя гульні ўзнаўлялі самыя розныя жыццёвыя з’явы. Ужо на першым месяцы жыцця дарослыя вучылі дзяцей самаму простаму імітаванню (рухаў, мяўканню, крыку птушкі ці жывёлы), пазней з дапамогай розных прыстасаванняў (свістулек, травінак і г’.д.). Спачатку гульня носіць спантанны характар, пазней становіцца больш асэнсаванай, з элементамі фантазіі, калі маленькае дзіця, напрыклад, гайдае ляльку, спяваючы калыханку, ці скача на “коніку”, і асэнсаванай калі робіць простыя прылады працы. Перадача вопыту папярэдніх пакаленняў узбагачала дзіцячую культуру і садзейнічала перадачы этнічных традыцый (Дмнтрнев, йванов. 1991. С. 60 — 61). Існуюць два тыпы пераймання культурнага вопыту: ад старэйшага пакалення і ад сваіх аднагодкаў.
У народзе існуе разуменне, што падрыхтаваць дзяцей да дарослага жыцця, памагчы ім засвоіць жыццёвыя прынцыпы, нормы паводзін лягчэй у ходзе гульні. Гульня як прыродная патрэбнасць чалавека мае для гэтага велізарныя магчымасці. Перш за ўсё яе добраахвотны характар стварае спрыяльныя ўмовы для шчырых сяброўскіх зносін, для раскрыцця здольнасцей, таленту, характару, добрых і дрэнных'схільнасцей дзяцей.
Крыніцай вывучэння гульняў у дзіцячым асяроддзі сярэдзіны XIX пачатку XX стагоддзя, іх мясцовых асаблівасцей з’яўляюцца працы вядомых этнографаў М.Я.Нікіфароўскага, М.В.Доўнар-Запольскага, Е.Р.Раманава, якія добра ведалі народныя гульні. Трэба адзначыць, што пэўная частка народных гульняў захавалася ў беларускай вёсцы да нашага часу. Аднак у апошнія дзесяцігоддзі наглядаўся працэс, калі гульні забываліся, знікалі, выцясняліся з быту ў выніку распаўсюджвання сродкаў масавай інфармацыі. Ёсць пагроза страты велізарнага культурнага пласта, а з ім уплыву народных гульняў на фарміраванне падрастаючага пакалення з-за парушэння пераемнасці традыцый.
Аналізуючы беларускія народныя гульні, якія ахопліваюць усе сферы жыцця, нельга не адзначыць іх шырокае бытаванне на Беларусі, велізарную ролю, якую яны адыгрывалі ў выхаванні дзяцей. Гульні былі амаль адзіным іх заняткам у вольны час. Вядомы беларускі пісьменнік М.Гарэцкі падкрэсліваў наяўнасць у народным жыцці вялікай колькасці гульняў: "Ад маленства, як на ногі станець, колькі розныі гульняў перагуляець беларус’ I ці мае яшчэ хоць адзін народ на зямлі столькі гульняў і жартаў, як беларус?” (Гарэцкі. Наш тэатр. 1913. С. 13). Дзякуючы выкарыстанню ў іх нескладанага інвентару, прыстасаванняў, Mar-
чымасцям правядзення ў любых умовах гульні былі даступны кожнаму.
У гульнях арганічна выяўлялася сувязь чалавека з прыродай, навакольным асяроддзем. У кожнага ўдзельніка выпрацоўваліся такія каштоўныя і неабходныя для жыцця якасці, як вынослівасць, смеласць, кемлівасць, уменне арыентавацца ў навакольным асяроддзі, на мясцовасці, а таксама сіла, спрыт, хуткасць, развівалася фантазія і вынаходлівасць. Інакш кажучы, гульні садзейнічалі развіццю фізічных і разумовых здольнасцей, выхаванню пэўных якасцей, неабходных для станаўлення асобы. Дзякуючы ім хутчэй спасцігаліся мудрасць жыцця, маральныя і этычныя нормы, узнікала пачуццё калектывізму.
Гульні з’яўляюцца адным з самых старажытных пластоў нацыянальнай культуры. Яны былі вядомы яшчэ першабытным людзям, служылі крыніцай духоўнай і фізічнай радасці і развіцця асобы. Менавіта ў гульнях дзеці маглі выявіць свае здольнасці, як фізічныя, так і разумовыя, паспытаць радасць фантазіі. Многія гульні перадаваліся з пакалення ў пакаленне на працягу некалькіх стагоддзяў і мелі агульнаславянскія карані. Гэта перш за ўсё карагодныя гульні, калядныя гаданні і маскарадныя пераапрананні, “бабкі”, “лапта”, “гарэлышы” і інш.
Важную ролю ў беларусаў адыгрывалі традыцыі, абрады і вераванні, якія аказвалі ўплыў на гульні і былі цесна звязаны з імі. Гэта Купалле, Каляды, Гуканне вясны і інш. Болып таго, некаторыя культавыя і бытавыя абрады служылі сюжэтамі народных гульняў: “Яшчур”, “Зязюля”, “У тура”, “Жаніцьба Цярэшкі”, “Страла”. Вядома, што ў развіцці беларускіх гульняў значную ролю адыгралі гістарычныя падзеі і звычаі, якія адышлі ў мінулае і знайшлі адлюстраванне ў гульнях, напрыклад, “Жану красць”, “У казакоў”, “Прыгон”, “У вайну”, “Рускія і ляхі”, “Некрут”, “Кароль”, “У бізуна” і г.д.
Характэрнай адметнасцю народных гульняў з’яўляецца тое, што яны цесна звязаны з народнай творчасцю. Колькі ў іх розных песень, прыпевак, прымавак, загадак, элементаў народных абрадаў! А гэта, як вядома, дазваляе спасцігаць народныя традыцыі і жыццёвую мудрасць. Гульні ж для дзяцей у мінулым стагоддзі былі своеасаблівай школай, дзе адбывалася навучэнне ўсяму неабходнаму, дзе яны гартаваліся фізічна і маральна, атрымлівалі першыя жыццёвыя і працоўныя навыкі, знаёміліся з народнымі вераваннямі, звычаямі і традыцыямі.
У гульнях беларусаў знайшлі адбітак перш за ўсё тыя элементы, якія звязаны з распаўсюджваннем такіх сельскагаспадарчых заняткаў, як земляробства, жывёлагадоўля, рыбалоўсгва, паляўніцтва. Гэта гульні ў аратага, пастуха, жняю, касца, рыба-
ка і г.дМногія з іх непасрэдна звязаны з працоўнымі працэсамі, напрыклад “Пячэнне хлеба”, “Пастух і авечкі”, “У каноплі”, “У каваля”, “Рыжыкі саліць”, “У копны, у кучы”, “Лыкі драць”, “Снапы вязаць” і г.д. Наглядаючы за працай дарослых, дзеці проста паўтаралі ў гульні працоўныя працэсы. У гульнях выкарыстоўваліся нескладаныя прадметы хатняга ўжытку або іх імітацыя. Фантазійны характар насіла і выкарыстанне ў гульні хатніх і дзікіх жывёл і птушак (гусі, зайцы і інш.).
Набор цацак у сялянскіх дзяцей у XIX сярэдзіне XX стагоддзя быў вельмі сціплы. Пакупная цацка рэдка трапляла ў дзіцячы быт і была сапраўдным цудам. Цацкі былі самаробныя, зладжаныя бацькамі ці старэйшымі дзецьмі. Падрастаючы, дзеці самі рабілі сабе цацкі. Найбольш пашыранай у дзяцей малодшага ўзросту, асабліва ў дзяўчынак, была лялька з анучы. Добра зробленая, яна нярэдка была любай усім дзецям у сям’і і перадавалася “ў спадчыну”. Звычайна ляльку шылі з тканіны, паперы. Валасы рабілі з кудзелі, воўны, нітак ці конскага воласа. Шылі і адзенне для лялек, нярэдка вельмі ўмоўнае, недэталізаванае. Хоць былі майстрыхі, якія рабілі сапраўдны касцюм, што насілі ў данай мясцовасці, толькі маленькіх памераў. Рабілі лялькі і з гліны, кары дрэва. Абавязковы прадмет для дзіцячых гульняў мячык валілі з воўны. Мячыкі рабілі і з анучаў, якія, як і поўсць, прапітвалі дзёгцем.
Роля цацак заключалася ў тым, што яны рыхтавалі мысленне дзіцяці да вытворчай дзейнасці. Цацкі дапамагалі замацоўваць сувязь з традыцыйнай бытавой культурай, засвойваць розныя працоўныя аперацыі і ўсведамляць розніцу полаў. Дзяўчынкі, гуляючы з лялькамі, посудам, вучыліся даглядаць маленькіх, шыць, выконваць іншыя бытавыя аперацыі, якія ў будучым спатрэбяцца жанчыне. Хлопчыкі, выкарыстоўваючы ў сваіх гульнях цацкі ў выглядзе прылад працы (плуг, барана, лапата і г.д), атрымлівалі першыя навыкі сельскагаспадарчай працы мужчыны-селяніна.
У дзяцінстве кожны сутыкаўся з сімваламі, сімвалічнымі дзеяннямі, якіх шмат існавала і існуе ў розных народаў. Імі карысталіся не толькі дзеці, але і дарослыя. Шырока вядомы, напрыклад, сімвалічныя для ўсталявання сяброўскіх сувязей у многіх народаў абрады пабрацімства, жараб’ёўка і г.д.
Сімвалы і сімвалічныя дзеянні, якімі карысталіся дзеці, былі пераняты ў дарослых. Так, рукабіццё пры сведках для замацавання дагавораў паміж сялянамі зусім натуральна існавала ў дзіцячым асяроддзі ў розных гульнях. Перш чым пачаць гульню, карысталіся такім сімвалам, як жараб’ёўка, якая павінна была вызначыць пачынальніка гульні або яе галоўную дзейную асобу.
Сімваламі суправаджаліся ў дзіцячым асяроддзі і выпрабаванні, калі прайграўшы павінен быў пацалаваць каго-небудзь, а таксама сячэнне пруцікам, вяроўкай ці іншым прадметам, поўзанне на карачках, скаканне праз агонь, дранне за вушы, “шчаўбаны” і г.д.
ІІІырока распаўсюджаны да сённяшняга дня сімвал “цур”, якім пачыналася (“цур я!”) або заканчвалася (“цур я першы!”) гульня. Вядома, што ён бярэ пачатак ад боства Цур, які, на погляд беларусаў, беражэ межы зямельных уладанняў і ўвогуле аберагае права маёмасці (Очеркн... 1897. С. 144). Дзеці казалі слова “цур” не толькі ў гульні, але і ў іншых выпадках: пры знаходках, здабычы чаго-небудзь “цур маё!”, “цур папалам!” і г.д.
Прымаючы ў свой гурт новага члена, дзеці часта патрабавалі ад яго прысягі, абяцання, клятвы кіравацца інтарэсамі гурта і падпарадкоўвацца ім. Сімвалічным абрадам гэтага часцей было цалаванне свайго крыжыка пасля клятвы або рукабіццё.
КНІГІ ОНЛАЙН
