Традыцыі сямейнага выхавання ў беларускай вёсцы
Любоў Ракава
Выдавец: Ураджай
Памер: 111с.
Мінск 2000
У юнакоў і дзяўчат важнае месца займалі танцы “скокі”. Скакаць любілі ўсе. Танцавалі “Лявоніху”, “Мікіту”, польку, кадрылю, мазурку, люстэрка, падэспань, казака, зялёны, цыганачку, кракавяк і інш. Запрашаліся музыкі з гармонікам, скрыпкай, радзей з цымбаламі.
Даволі папулярнай у хлопчыкаў, асабліва падлеткаў, была барацьба (“боркі”) накшталт сучаснай вольнай барацьбы. Гэта адна са старажытнейшых гульняў не толькі дзяцей, але і дарослых. Найбольш распаўсюджана была барацьба “да крыжа”, калі праціўнікі стараліся паваліць адзін другога на зямлю спінай, і пераможцам станавіўся той, хто пры гэтым трымаў праціўніка за раскінутыя ў бакі рукі. Атрымлівалася фігура ў выглядзе крыжа.
Сярод гульняў, якія патрабавалі фізічнай сілы і вынослівасці, вядома хлапчуковая гульня “ў зацэп”. Сутнасць яе ў тым, што двое хлопчыкаў, седзячы адзін насупраць другога, счэплівалі сярэднія фалангі сагнутых пальцаў і цягнулі адзін другога да таго часу, пакуль пераможца першым разагне палец праціўніка.
На Беларусі шмат народных гульняў суправаджалі святы і абрады. Так, на Юр’я дзеці вадзілі карагоды, гулялі “У тура”, “Мужа і жонку”, “Свінку”, “Ваўка і авечку”, “Гусілебедзі” і інш.
6. Зак. 5013
81
Калядныя святы, свята Тройцы, русальны тыдзень, Купалле таксама не абыходзіліся без гульняў (“баў”), якія былі неад’емнай і, можна сказаць, важнай састаўной іх часткай. Яны былі традыцыйнымі, і кожны падлетак удзельнічаў у іх. Да гульняў дзяцей нярэдка далучаліся і дарослыя.
Назвы ўдзельнікаў гульні звычайна ўтвараліся ў залежнасці ад гульневых сюжэтаў: пастух, авечка, жняя, касец, рыбак і г.д. Арганізатары ці галоўныя дзеючыя асобы часта мелі назву “матка” або “старшы”, “войт”. Гулялі або “самі за сябе” індывідуальна, або “ўсе за ўсіх” камандныя гульні. Месца разметкі, дзе праходзілі гульні, называлі “поле”, “горад”, “кон”, “мета”, “гняздо” ў залежнасці ад віду гульні. У гульнях карысталіся палкамі, цуркамі, пугамі, барановымі костачкамі, драўлянымі і металічнымі палачкамі, шарыкамі, мячыкамі. Гэта асноўны інвентар дзіцячых гульняў. Выкарыстоўваліся іншыя прадметы, якія знаходзіліся на вуліцы: каменьчыкі, шышкі, розныя травы і г.д.
Найбольш распаўсюджаным спосабам размеркавання роляў былі лічылкі рыфмаваныя і вельмі рытмічныя кароткія вершы, звязаныя па зместу, альбо проста набор рыфмаваных слоў. Выкарыстоўвалі і спосаб жараб’ёўкі. Гуляючых для сваёй каманды звычайна выбіраў завадзіла (“матка”).
Пакараннем прайграўшых было, як правіла, выкананне ў гульні супрацьлеглай ролі або аддача прайграўшым фанта, выкананне ім песні, танца. Хоць сустракаліся гульні, дзе прайграўшаму “даюць пытку” (білі па тыльнай частцы далоні), “даюць жгута” (па спіне “кнутом” у выглядзе скручанай хусткі або шапкай), праганялі “праз строй” (кожны з удзельнікаў шчыпле або піхае прайграўшага).
У гульні “У гарадкі”, напрыклад, прайграўшы павінен быў на сваёй спіне перанесці пераможца “з горада ў горад”. Узнагародай за перамогу ў гульнях “У бабкі”, “У казанца”, “У косці” станавіліся збітыя пераможцамі бабкі. У шырокараспаўсюджанай гульні “У ножыкі”, якая дайшла да нашых дзён, прайграўшы павінен зубамі выцягнуць з зямлі забіты калок, што часта было нялёгкай справай, бо забівалі яго на ўзроўні з зямлёй.
Аналізуючы маладзёжную гульню “Жаніцьба Цярэшкі”, нельга не заўважыць яе выхаваўчае значэнне і асабліва вялікую ролю ў падрыхтоўцы моладзі да шлюбу. Яна была своеасаблівай рэпетыцыяй вясельнага рытуалу. А калі “рэпетыцыя” адбывалася некалькі разоў, асноўныя моманты вяселля добра засвойваліся прысутнымі і запаміналіся. У гэтай гульні ішло навучанне тактоўнасці, добрым адносінам паміж людзьмі, чаму нямала спрыяў ласкавы гумар: нязлосна выс.мейваліся няўмелая праца і pa-
зам з тым існавала забарона на высмейванне фізічных недахопаў чалавека.
Такім чынам, гульні мелі важнае значэнне ў жыцці дзяцей, садзейнічалі выхаванню. Велізарная разнастайнасць народных гульняў і іх шырокае бытаванне на Беларусі рабілі іх своеасаблівай школай, дзе дзеці развіваліся фізічна і маральна, узнавалі першыя паняцці аб навакольнай прыродзе і грамадстве. Як рэальная частка народнай культуры гульні цесна звязаны з гісторыяй народа, яго бытам, працоўнай дзейнасцю, звычаямі, абрадамі, традыцыямі. У вясковым асяроддзі пэўная частка гульняў захавалася да нашых дзён.
Сёння наглядаецца збядненне свету дзіцячай гульні. У значнай меры гэта адбываецца таму, што дзеці амаль не ўдзельнічаюць у працоўных працэсах, а таксама ў выніку раздзялення дзіцячага грамадства на фармальныя ўзроставыя групы, у выніку чаго паслабляецца ўзаемасувязь паміж імі, а значыць, і перадача народнага вопыту. На гэта ўплывае тое, што пераважная большасць дарослых выключылі з выхавання гульню і замянілі яе кнігай. А без дапамогі дарослых дзіцячая культура здольная толькі да элементарнага ўзнаўлення простых гульняў спартыўнага характару. У выніку адбываецца знішчэнне народных традыцый, асабліва ў гульнях дзяцей буйных гарадоў.
ДЗЕНІ Ў ВЕРАВАННЯХ I АБРАДАХ ТРАДЫЫЫЙНАЙ КУЛЫУРЫ
У сялянскім асяроддзі да пачатку XX стагоддзя моцна і стабільна захоўваліся старажытныя з’явы ў вераваннях, звычаях і абрадах, светаўспрыманні, а таксама ў выхаванні дзяцеіі. Стэрэатыпы паводзін і ўяўленняў, якія маюць вытокі з даўніх часоў, трымаліся на прынцыпе “старыны не рухаці”, “так рабілі наіпы дзяды". Беларусы лічылі старадаўнія звычаі найбольш зразумелымі і непарушнымі, таму што яны ішлі ад дзядоў і прадзедаў і перадаваліся нашчадкам.
У дадзеным раздзеле мы разгледзім народныя вераванні, звычаі, прыметы, абрады і традыцыі, якія звязаны з нараджэннем, ростам, бытам і жыццём дзяцей увогуле. Адны з іх былі вынікам багатай фантазіі беларуса, другія мелі рэальны змест, трэція культавае значэнне, частка з іх сумяшчала ў сабе ўсе гэтыя адзнакі. А.Кіркор яшчэ ў мінулым стагоддзі як рысу нацыянальнага характару беларусаў адзначаў багатую ад прыроды фантазію, наяўнасць творчых сіл, дасціпны розум, схільнасць да гіпотэз і своеасаблівых тлумачэнняў з’яў прыроды (Кпркор. Следы... 1882. Т. III. Ч. II. С. 317). Большасць народных вераванняў, звычаяў і абрадаў мелі вялікі выхаваўчы ўплыў на дзяцей.
Найбольш цікавыя звесткі па гэтых праблемах утрымлівае фальклор. У народных паданнях, казках захаваліся рэшткі першабытнага светапогляду, згодна з якім існавала вера ў нараджэнне дзіцяці (асабліва багатыроў) без бацькі, без маці з костачкі, зерня, гарошыны і г.д. Дастаткова жанчыне было праглынуць гарошыну ці зярнятка і яна зацяжарыць і народзіць дзіця (як у казцы “Пакаці-гарошак”).
Рэшткі татэмістычных вераванняў, у якіх прызнавалася сваяцкая сувязь чалавека з пэўным відам жывёлы, бачны, напрыклад, з казкі “Івашка мядзведжае вушка”.
Няясныя ўяўленні старажытных людзей аб з’яўлснні дзяцей можна ўбачыць і на прыкладзе культа дрэва, бусла. Так, звычай садзіць дрэва пры нараджэнні дзіцяці, напэўна, звязаны з верай старажытных людзей у магчымасць з’яўлення дзяцей з дрэва. Да сённяшняга дня дайшоў да нас водгаласак старажытнага веравання аб бусле, які быццам 6ы прыносіць душу нованароджанага. I зараз маленькім пры з’яўленні браціка ці сястрычкі гавораць, што іх прынёс бусел. Ёсць і іншае тлумачэнне асабліва цёплых і паважлівых адносін беларусаў да гэтай птушкі.
Згодна з народным паданнем, бусел гэта чалавек, якому Бог даверыў вартаваць гадаў, а ён парушыў яго запавет і незнарок выпусціў іх. Ператвораны за гэта ў бусла, ён вымушаны цяпер збіраць іх. Народ верыць, што бусел прыносіць шчасце і дабрабыт, таму чапаць буслоў ці знішчаць іх забаранялася, і кожны селянін лічыў за шчасце, калі ў яго двары пасялялася гэта птушка. Нярэдкія былі выпадкі, калі на страсе хаты ўстройваліся дзве сям’і буслоў і яшчэ тры сям’і дзе-небудзь на гумне ці амбары.
Шмат вераванняў было звязана са смерцю дзяцей. Па сведчанні Е.Раманава, памёршыя немаўляткі ў беларусаў лічыліся святымі. Згодна з народнымі ўяўленнямі, яны ў замагільным жыцці сустракаюць сваіх хросных бацькоў з запаленымі свечкамі і ўвогуле там (у царстве нябесным) апекунамі іх з’яўляюцца не родныя, а хросныя бацька і маці.
Народныя ўяўленні знаходзілі добрую глебу. Пачынаючы з маленства і нават з калыскі дзіця слухае казкі, паданні, песні, гісторыі аб паходжанні свету і чалавека, навакольнай прыродзе, розных духах і верыць у самае неверагоднае. У народных уяўленнях важнае месца займала вера ў розных духаў. Гэту веру выкарыстоўвалі і ў працэсе выхавання. Каб супакоіць маленькае дзіця, дарослыя запалохвалі яго рознымі страшэннымі істотамі, духамі, нячысцікамі, якія быццам заўсёды знаходзяцца непадалёку, а таму могуць прыйсці і пакараць непаслухмянае дзіця. Адной з такіх істот у беларусаў была Мара. Напрыклад, калі дзіця не хацела засынаць, капрызіла, а на вуліцы ў гэты час чуліся гукі, падобныя на ўдары ў чыгунны кацёл, яму гаварылі, што гэта ідзе Мара велізарнае страшыдла на кароткіх лапах.
Яшчэ, каб суцешыць дзіця, калі не дапамагалі ласкі, запалохвалі ваўком, які быццам бы толькі і чакае, каб схапіць малога і панесці ў лес. У якасці страшыдлы выступаў дзед-жабрак і пан, пры з’яўленні якіх малыя, як правіла, хуценька хаваліся на
печ ці іншае мссца, помнячы матчыны словы аб тым, што непаслухмяных дзяцей воўк забірае ў торбу, а дзед-жабрак б’е.
Зімой, калі за акном завываў вецер ці чулася выццё ваўкоў, якія падыходзілі да самай хаты, селянін расказваў дзецям, што гэта ідзе ўладар марозаў Зюзя. Малявалі яго ў выглядзе сівога старца з доўгай барадой, босымі нагамі, у доўгім белым кажуху, без шапкі, з жалезнай булавою (Кпркор. Следы... 1882. Т.ІІІ. Ч. 11. С. 253). Вядома, такі грозны бог наводзіў страх на дзяцей і яны ў зімнія вечары хаваліся на печы. Дарослыя ўнушалі дзецям, што нельга гнявіць Зюзю, інакш ён прыдзе ў вёску, стукне аб пень і пачнуцца страшэнныя траскучыя маразы, ад якіх няма паратунку. I таму ў калядную куццю першую лыжку куцці прапаноўвалі марозу (кідалі за акно або астаўлялі ў спецыяльнай місцы).
Цікава, што і сёння можна пачуць: “Схавай ручкі, a то Зюзя адмарозіць”, “He чапай, a то будзе Зюзя”. Гэта, на наш погляд, і ёсць рэшткі старажытнага веравання ў бога зімы Зюзю, якое захоўваецца з часоў паганства. Дакладнага сэнсу гэтага выразу, праўда, ніхто не ведае. Тое ж адносіцца і да слоў, якімі звяртаюцца да маленькіх, калі яны хочуць узяць у рукі нешта гарачае або дакрануцца да агню “He чапай, a то будзе жыжа”. Хутчэй за ўсё, у старажытнасці гэта было звязана з богам агню Жыжалем.
КНІГІ ОНЛАЙН
